آینده پیش رو: چالش های حکمرانی در افق ۱۴۲۴

حکمرانی، واژه ­ای نو در ادبیات حکومت است که که ناظر بر دغدغه اندیشمندان در باره تعاملات حاکم بر حکومت است. امروزه، نظام سیاسی و ساختار­های آن،‌ برخلاف ظاهر مانا و مقاوم خود،‌ ثبات و پایداری که از آن انتظار می­رفت را ندارند بلکه برعکس، ساختار­ها و نهادها،‌ نمودهای غیرعینی هستند که در درون کنشگران انسانی خود،‌ بوجود می ­آیند و به تناسب پویایی حاکم بر افراد،‌ پویا و متغیرند. به عبارت دیگر، حکمرانی سریع­ تر از آنچه تصور داریم، در حال تحول است.

ضرورت و اهداف پژوهش

آمایش سرزمین را فتح دوباره سرزمین و در واقع، اعمال حاکمیت مجدد نامیده اند؛ یعنی آمایش سرزمین، مقوله ای از جنس حاکمیت و سیاست گذاری است؛ بنابراین، می توان گفت دنباله رو رویکردها در حکمرانی است. حکمرانی از مفاهیم جدید در عرصه سیاست محسوب می شود. سند آمایش سرزمین، ورودی هایی از حوزه سیاسی و خط مشی های عمومی می گیرد و خروجی آن یعنی سند ملی، ابلاغیه یک سیاست عمومی است. حاکمیت، مهم ترین نهادی است که یک جامعه برای گذر از وضع موجود و رسیدن به شرایط مطلوب خود برپا می دارد. حکومت بزرگ ترین و گسترده ترین موسسه با تامین مالی عمومی برای اداره یک جامعه است؛ بنابراین، استفاده حکومت از سند ملی آمایش سرزمین، کارکردی کاملا حاکمیتی دارد و بنا به این قرابت کارکردی، توجه به روندهای حکمرانی یک لایه نظری مهم در انتخاب ابزارها (در اینجا سند ملی آمایش) در استفاده های بلندمدت است. این نگرش که تحولات آینده حکمرانی به خصوص در عصر داده چگونه خواهد بود، به طور مستقیم در محتوای سند آمایش تغییری ایجاد نمی کند ولی این نگرش در انتظاراتی که از اسناد ملی می رود، موثر است. از این رو در این گزارش به بررسی حکمرانی و چالش های پیش روی حکمرانی در آینده، جهت تدوین سند ملی آمایش پرداخته شده است.

حکمرانی و توسعه

پدیدار شدن حکمرانی نتیجه تحولات تاریخی گوناگونی است که در پیوند با یکدیگر، زمینه ساز ظهور واقعیت جدیدی در جهان سیاست به نام حکمرانی شده اند. از آنجا که حکومت، بازتولیدکننده ارزش های جامعه است و ارزش های جوامع مختلف متفاوتند، حکمرانی هرچند قابل یادگیری است؛ اما به همان اندازه که یک ملت منحصر به فرد است، حکمرانی نیز محصولی منحصر به فرد است که درون همان جامعه باید توسعه و بهبود یابد. حکومت ها به طور سنتی تامین کننده خدمات عمومی پایه هستند. هم چنین سیاست گذاری، تنظیم گری و تسهیلگری را هم بر عهده دارند. در ایران نیز، حکومت وظیفه و تولی گری توسعه را دارد. در واقع، توسعه به مثابه یک خدمت عمومی ظاهر شده است. مسائلی مانند نقش نهادها، ساختار سیاسی و فرهنگی، مسائل مربوط به دولت، مشارکت عمومی و بسیاری از مسائل دیگر در کانون توجه پژوهشگران توسعه قرارمی گیرد.

پیشران های آینده حکمرانی

اعتماد به حکومت در سراسر جهان، در پایین ترین سطح همه دوران قرار دارد و انتظارات شهروندان در حال افزایش است و این امر هم زمان با فشار مالی بر تمام حکومت ها است و ضرورت تغییر را بیش ازپیش تاکید می نماید. در نتیجه، شکاف بین انتظارات شهروندان و توانایی حکومت ها در پاسخ به این تقاضاها، هرگز به این بزرگی نبوده است. در بخش زوال واقعیت، به چگونگی تغییر بنیادین در ادراک مردم و حکومت و همچنین چگونگی فائق آمدن بر این دگرگونی بزرگ، پرداخته شده است. حکومت های عصر صنعتی، باید تغییرات بنیادی را بپذیرند تا این شکاف پوشش داده شود. از این رو جهت تغییرات حکمرانی شش گروه پیشران اصلی ارائه شده است:

• پیشران های جمعیت شناختی: تغییرات جمعیتی حال حاضر دنیا، نمونه پیشینی ندارند و تاثیرات آن ها بر نظام های سیاسی موجود هنوز تثبیت نشده اند. روند سالمندی جمعیت، موضوع غالب بحث ها و سیاست های عمومی سال های آتی خواهند بود و رشد جمعیت در کشورهای در حال توسعه، تعدیل خواهد شد؛
• پیشران های اجتماعی: جامعه با تاثیرات نامطلوب زیاد ناشی از سبک زندگی دیجیتال و پیش پیوسته مانند، نگرانی های امنیتی و حریم خصوصی دست به گریبان خواهد بود. حکومت ها با استفاده از آخرین فناوری ها، باید انتظارات فزاینده شهروندان را پاسخ دهند و هم زمان خواسته های شهروندان غیر بر خط را هم پاسخ دهند؛
• پیشران های اقتصادی: ارزها، با عرضه رمز ارزها، شکل داده مبنا و دیجیتال جدیدی به خود خواهند گرفت. خودآگاهی اجتماعی یک مضمون جاری خواهد بود که سازمان ها و شهروندان در تغییرات اجتماعی نقش آفرینی خواهند کرد و نوآوری و توانمندسازی را شکل خواهند داد؛
• فناوری های دیجیتال: انقلاب دیجیتال محصول همگرایی فناورهای اجتماعی، موبایل، تحلیل داده و رایانش ابری است. شبکه های اجتماعی در سال های پیش رو، همه حوزه های زندگی را تحت تاثیر قرار داده و حکومت ها باید به دنبال بهره برداری از این فناوری ها باشند؛
• فناوری های نمایی: فناوری های نمایی تاثیرات انتقالی و وسیع در گستره جغرافیایی و بخش های صنعتی دارند. این فناوری ها فرصت های پیش بینی نشده و تهدیدی برای سازمان ها یا جامعه ایجاد می کند؛
• فناوری های سایبر-فیزیکی: در گذشته، رایانه ها موجودیتی قائم به خود بودند که در قالب محصول مجزا ارائه می شدند. با ابداع وب، این محصول ها به هم پیوستند و سامانه سایبری-فیزیکی را تکامل بخشیدند که این سامانه ها فرایندهای فیزیکی را کنترل می کنند و فرایندهای حجیم اقتصادی و اجتماعی را تحت تاثیر قرار می دهند.

این پیشران ها به نوبه خود تغییرات عمده ای هم چون عرضه خدمات طراحی شده برای هر فرد، حکمرانی توزیع شده، حکومت بر مبنای داده و هوشمند، روش های تامین مالی بدیل برای حکومت، خدمات شهروندی در لحظه و پایه های جدید رونق و موفقیت ملی را به دنبال دارد.

حکومت و داده باز

دنیا شاهد دگرگونی چشمگیری است که از تکنولوژی و رسانه دیجیتال بهره برده و از داده ها و اطلاعات تغذیه می شود. این دگرگونی پتانسیل بالایی برای ایجاد و پرورش دولت ها، سازمان های جامعه مدنی و بخش خصوصی شفاف تر، مسئولیت پذیرتر، کارآمدتر، پاسخگوتر و اثربخش تر را دارد. ایجاد جامعه ای شکوفا، منصفانه و عادلانه تر نیازمند این است که دولت ها شفاف و پاسخگو باشند و با شهروندان تعامل منظم و معنادار داشته باشند. با توجه به این موضوع، یک انقلاب جهانی داده در حال رخ دادن است که به دنبال ارتقای همکاری حول چالش های اجتماعی کلیدی، نظارت عمومی موثر بر فعالیت های دولت و حمایت از نوآوری، توسعه پایدار اقتصادی و ایجاد توسعه سیاست ها و برنامه های عمومی موثر و کارآمد است. از این رو دسترسی موثر و به موقع به داده ها، به افراد و موسسات کمک می کند که دید تازه ای به دست آورند و ایده هایی ابداع کنند که می توانند منافع اجتماعی و اقتصادی ایجاد کرده و زندگی مردم را در سراسر جهان بهبود بخشند.

سناریوی نیم ملت

برای آماده سازی ذهن ها و ترویج نگرش جدید به حکمرانی،  سناریوی نیم ملت نیز توسعه داده شده است. سرزمین بدون ملت، نیازی به حکومت ندارد و بدون حکومت، نمی توان ارزش های جامعه را بازتولید کرد و جامعه محروم از بازتولید ارزش¬های خود، در مسیر نابودی است. جهانی شدن، جابه¬جایی آسان مردم را به همراه آورد و امروزه دیجیتالی شدن و تغییر سریع ارزش¬های جوامع، منجر به مهاجرت مجازی بخش  هایی از جمعیت می شود.

نیم ملت اشاره به محروم شدن حکومت از همراهی گروه های مردم و مشارکت اقتصادی آن ها در اقتصاد ملی است.

در این سناریوها، دو روایت در نیمه بالا و پایین در رقابتند و موفقیت و مخاطره هر روایت، در سمت راست و چپ تصویر، جای گرفته اند (توضیحات بیشتر در گزارش).

جمع بندی

پدیدار شدن حکمرانی نتیجه تحولات تاریخی گوناگونی است که باعث ایجاد مفهوم جدیدی در عرصه سیاست شده است. تحولات جهانی، تغییراتی در حکمرانی ها ایجاد می کند که این تغییرات نتیجه ی پیشران های جمعیت شناختی، اجتماعی، اقتصادی، فناوری های دیجیتال و فناوری های سایبر-فیزیکی می باشد. این پیشران ها به نوبه خود تغییرات عمده ای هم چون عرضه خدمات طراحی شده برای هر فرد، حکمرانی توزیع شده، حکومت بر مبنای داده و هوشمند و… را به دنبال خواهند داشت. در حال حاضر دنیا شاهد دگرگونی چشمگیری است که از تکنولوژی و رسانه دیجیتال بهره برده و از داده ها و اطلاعات تغذیه می شود. از این رو دسترسی موثر و به موقع به داده ها، به افراد و موسسات کمک می کند که دید تازه ای به دست آورند و ایده هایی ابداع کنند که می توانند منافع اجتماعی و اقتصادی ایجاد کرده و زندگی مردم را در سراسر جهان بهبود بخشند.

در دنیای داده محور پیش رو،  پرسش حکمرانی این نیست که چگونه از داده ها، برای خط مشی گذاری بهتره و خردمندانه تر استفاده کنیم. پرسش بنیادین این است که اساسا، حکمرانی در عصر داده، چه بازتعریفی باید داشته باشد و نظام های سیاسی مختلف چگونه از این چالش بزرگ، استقبال می کنند و با آن تطبیق می یابند. باید بر این نکته متمرکز شد که نگرش جدید، ارائه کردنی نیست و  مستلزم ایفای نقش صاحبان آن نگرش است تا پیش دستی بر روندها، ممکن شود.

این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری توسط سعید قاسمی زاده در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.