پیشرانه های تشدید رقابت چین و هند
بررسی دقیق عوامل استراتژیکی رقابت کشور چین و هند
چین و هند از تمدن های کهن هستند که هزاران سال روابط فرهنگی و تجاری دارند. هر دو کشور جزو سریع ترین اقتصادهای در حال رشد دنیا هستند اما به‌طور کلی در ۳۰ سال گذشته چین در همه شاخص ها از هند سبقت گرفته است. از این رو مسئله ای که باعث همکاری و تعامل بین دو کشور می شود تمرکز بر توسعه اقتصادی است. چین و هند هر کدام تقریبا یک چهارم اقتصاد جهانی را تا سال ۱۸۰۰ تشکیل می‌دادند، اما به حاشیه رفتن دو کشور در دوران استعمار باعث شد مجموع رشد اقتصادی آنها از ۵۰ درصد در سال ۱۸۲۰ به حدود ۱۲ درصد در زمان استقلال کاهش یابد. وقتی این شرایط غالب می‌شود، همگرایی دیدگاه‌ها و گاهی هماهنگی یا حتی همکاری را ایجاد می‌کند.
ضرورت و اهداف پژوهش
عوامل موثر بر روابط چین و هند را می توان به سه دسته عوامل ساختاری، عوامل سخت و عوامل نرم تقسیم کرد. عوامل ساختاری عمدتا عوامل ژئوپلیتیکی هستند که با قدرت ملی، ویژگی های جفرافیایی و موقعیت بین المللی تعیین می شوند. عوامل سخت عمدتا شامل درگیری های مرزی، مسائل منطقه تبت، روابط چین و پاکستان و اختلافات مربوط به آب است که حل آن ها دشوار و بسیار حساس است. عوامل نرم شامل عدم تعادل تجاری، مسائل مربوط به ویزا، مفاهیم مختلف تاریخ، تفاوت های استراتژیک و روابط بین دو کشور در صحنه بین المللی هستند. عوامل ژئوپلیتیکی در چند سال گذشته نقش مهم تری را در روابط دو جانبه دو کشور در حال رشد ایفا کرده و منجر به رقابت استراتژیک میان دو کشور شده است و این رقابت زودهنگام مانع توسعه دو کشور خواهد شد. برای امنیت و منافع هر دو ملت و آسیا به طور کلی، چین و هند باید روابط ژئوپلیتیکی با ثبات تری برقرار کنند و همکاری های دو جانبه را در زمینه سخت و دشوار تر و ترویج دهند. از این رو در این پژوهش به بررسی دقیق تر عوامل استراتژیکی رقابت چین و هند پرداخته شده است.
عوامل موثر بر روابط استراتژیکی چین و هند
- اقیانوس هند: بستر استراتژیک رقابت
اقیانوس هند یک منطقه تجاری مهم جهانی، یک مرکز منابع مهم و یک موجودیت ژئوپلیتیکی متنوع است. تغییر قدرت از غرب به شرق در سیاست جهانی، همراه با اهمیت روزافزون سیاست انرژی و گسترش تهدیدات غیر سنتی جدی تر، منطقه اقیانوس هند نیز شاهد دگرگونی های متعددی است. اقیانوس هند برای چین نیز از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است زیرا تقریبا تمام تجارت این کشور از طریق آن انجام می شود. بنابراین تسلط چین بر این منطقه نه تنها یک ضرورت بلکه یک اولویت است. علاوه براین، با توجه به وجود منابع لازم، چین قصد دارد حضور خود را در خارج از منطقه حفظ کند تا قدرت خود را نشان دهد. سیاست چین در این منطقه در دید اول حمایت و حفاظت از خطوط ارتباطی دریایی است اما فعالیت های اخیر این کشور نشان از وجود منافعی امنیتی برای چین در اقیانوس هند دارد. تلاش های مداوم نوسازی نیروی دریایی چین که موید قصد پکن برای گسترش قابلیت های دریایی این کشور به منظور عملیات در آب های بسیار فراتر از مرزهایش است و اقدامات این کشور در استقرار زیردریایی های تهاجمی در اقیانوس هند تایید کننده این موضوع هستند.
در مقابل ویژگی های شبه جزیره هند با خط ساحلی گسترده و باز و با ساحلی که بسیار حاصلخیز و سرشار از منابع است، این کشور را کاملا به اقیانوس هند وابسته می کند. از این رو هند نیز تلاش می کند تسلط خود را در اقیانوس هند با اقداماتی که در ادامه اشاره شده ثبیت کند:
- تاسیس یک بخش جدید در وزرات امور خارجه هند با عنوان بخش اقیانوس هند در سال ۲۰۱۶ که بازتابی از گسترش و اهمیت این منطقه در میان نخبگان هندی است؛
- اتخاذ سیاست عملگرایانه با عنوان “اولویت همسایگی” در سیاست خارجی (با کشورهایی چون سریلانکا و مالدیو) و تعهد به امنیت منطقه ای
- حداکثر رساندن مشارکت های دریایی در منطقه از طریق ایجاد بسترها و ابتکارات متعدد برای مقابله با چالش های کلیدی منطقه هم چون تغییرات آب و هوایی
- ابتکار کمربند و راه
شی جین پینگ، رئیس جمهور چین هنگام بازدید از قزاقستان و اندونزی در سپتامبر و اکتبر ۲۰۱۳، ساخت ابتکار مشترک کمربند اقتصادی جاده ابریشم و جاده دریایی قرن بیست و یک (که از این پس ابتکار کمربند و راه نامیده می شود) را مطرح کرد. هند در جهت مقابله با ابتکار بزرگ اقتصادی چین، ابتکارات دیر هنگام و بلند مدت خود را در اقیانوس هند آغاز کرده تا از مقابله با تسلط چین بر اقیانوس هند اطمینان حاصل کند. ابتکار دریایی هند با عناوین مختلفی مانند پروژه موسم، مسیر ادویه، جاده کتان، انقلاب آبی و ساگار مطرح شده است. هند هم چنین از طریق اتحاد استراتژیک خود با اندونزی، نفوذ خود را در شرق آسیا تثبیت کرده است. هند با اندونزی توافقنامه ای برای دستیابی به یک بندر استراتژیک به نام سایانگ امضا کرده است و این دوکشور به صراحت اعلام کرده اند که مایل نیستند توسط ابتکار کمربند و جاده چین کنترل شوند. اقدامات هند به این کشور امکان می دهد تا چین را به شدت کنترل کند زیرا نه تنها می تواند حرکت کشتی ها را در ابتدای سفر بلکه در پایان سفر به تاخیر بیندازد.
- روابط با کشورهای ثالث
روابط هند و چین همواره تحت تاثیر کشورهای دیگر با فراز و فرود قابل توجهی همراه است، از این رو مهم ترین کشوری که در روابط میان این دو قدرت آسیایی نقش دارد پاکستان است. به طور سنتی پاکستان و هند مشکلات متعددی با یکدیگر داشته و همواره دیواری از بی اعتمادی بین طرفین وجود دارد اما در سال های اخیر گسترش روابط چین و پاکستان به زنگ خطری برای هند تبدیل شده است. در مقابل روابط هند و آمریکا باعث حساسیت چین شده است. دادن امتیاز به هند در شرایطی که رقابت چین و آمریکا اوج گرفته و این امکان وجود دارد که شرکت های چینی بیشتری تحت تاثیر تحریم های آمریکا و متحدانش قرار بگیرند. روابط نزدیک تر دهلی نو و واشنگتن می تواند منجر به از دست دادن موقعیت چین در بسیاری از زنجیره های تامین قطعات صنعتی شود زیرا همکاری سرمایه ژاپنی، فناوری آمریکایی و نیروی کار هندی می تواند مشکلات بزرگی را برای چین ایجاد کند.
- اختلافات سرزمینی
اختلافات سرزمینی بین چین و هند یکی از بزرگترین و پیچیده ترین اختلافات مربوط به چین و سایر کشورها است. مناطق مورد مناقشه بین هند و چین در بالاترین ارتفاعات جهان قرار دارند. با این وجود، هر ازگاهی نیروهای گشت مرزی از این مناطق بازدید می کنند. این امر منجر به عدم اجماع در برخی از عناصر اساسی اختلافات شده است.
جمع بندی
چین و هند از تمدن های قدیمی هستند که روابط فرهنگی و تجاری دیرینه با سراسر جهان دارند. عوامل موثر بر روابط چین و هند را می توان به سه دسته عوامل ساختاری، عوامل سخت و عوامل نرم تقسیم کرد. عوامل ساختاری که عمدتا عوامل ژئوپلیتیکی هستند، در چند سال گذشته نقش مهم تری را در روابط دو جانبه دو کشور ایفا کرده است. اقیانوس هند یک منطقه تجاری مهم جهانی است که چین و هند سعی دارند تا با تسلط بیشتر به این اقیانوس روابط خود را گسترش دهند. ساخت کمربند و مسیرهایی برای توسعه روابط اقتصادی چین و هند به ترتیب در کشورهای قزاقستان و اندونزی نیز از اقدامات این دو کشور است. هم چنین روابط این دو کشور با سایر کشورها همچون پاکستان و اختلافات سرزمینی که بین چین و هند وجود دارد رقابت بین این دو کشور را تشدید می کند.
این مطالعه در اندیشکده مطالعات راهبردی ایران و چین با همکاری حسین قاهری، علی خوانساری و روح الله محمدی در سال ۱۴۰۱ انجام شده است.
