بررسی اقتصادی تولید پنبه در ایران

با وجود اینکه تولید پنبه در سالیان گذشته بیشتر از نیاز کشور بوده و بخشی از آن صادر شده، اما در سال ۱۳۹۷ بیش از ۱۴۲ میلیون دلار بابت واردات این محصول هزینه شده است. با توجه به بالا بودن قیمت تمام‌ شده پنبه برای تولیدکنندگان کشور در سال‌ های اخیر و کاهش جذابیت اقتصادی تولید این محصول، انگیزه کشاورزان برای قرار دادن این محصول در الگوی کشت کاهش یافته است. علاوه بر این، «پایین بودن سطح بهره‌وری»، «ضعف فناوری در صنایع پایین ‌دستی» و «پایین بودن تعرفه گمرکی واردات پنبه»، از جمله مواردی هستند که بر تداوم این وضعیت دامن می‌ زنند.

ضرورت و اهداف پژوهش

پنبه یکی از مهمترین گیاهان زراعی در ایران است. اهمیت پنبه در اشتغال ‌زایی به گونه‌ای است که با ایجاد یک شغل در زراعت پنبه می‌توان پنج شغل در صنایع مرتبط با آن ایجاد کرد. با این حال، سطح زیرکشت این محصول که در سال‌ های میانی دهه هفتاد بالغ بر ۳۲۰ هزار هکتار بوده است، در سال زراعی ۱۳۹۷-۱۳۹۸ به حدود ۹۰ هزار هکتار رسیده است. در واقع سطح زیرکشت پنبه که ۴۰ درصد محصولات صنعتی را به خود اختصاص داده بود، اکنون کمتر از ۱۳ درصد است.

۱۰در حال حاضر ایران واردکننده پنبه است و در سال ۱۳۹۷ برای واردات این محصول ۱۴۲ میلیون دلار هزینه شده است که با توجه به محدودیت‌ های ارزی و مشکلات ناشی از تحریم، رقم بزرگی برای کشور محسوب می‌شود. مجموعه این عوامل وزارت جهاد کشاورزی را واداشته است که طرح خودکفایی در تولید پنبه تا سال ۱۴۰۴ را در دستور کار خود قرار دهد. با توجه به عدم تحقق اهداف این طرح در سه سال گذشته، ضروری است که متغیرهای اثرگذار بر این سیاست شناسایی شده و مورد تحلیل قرار گیرد.

وضعیت تولید پنبه در کشور و متغیرهای موثر بر آن

در برنامه ششم توسعه، بر رشد سالانه ۷ درصدی تولید پنبه تاکید شده است و وزارت جهاد کشاورزی پیش ‌بینی کرده که تولید در سال ۱۴۰۲ به ۳۷۵ هزار تن برسد. با توجه به گذشت سه سال از آغاز این برنامه، شکاف قابل توجهی بین عملکرد واقعی و مقدار مورد انتظار ایجاد شده است. لذا تاکنون اهداف این برنامه محقق نشده و سرمایه‌ گذاری قابل توجهی برای بهبود عملکرد کشت پنبه نیاز است. در ادامه، به منظور تدوین سیاست ‌های لازم در این زمینه، این محصول از سه منظر تولید، تجارت و سودآوری بررسی می‌شود.

میزان تولید پنبه و وضعیت کشت آن

«وش پنبه» از مزارع برداشت شده و در کارخانه به الیاف و پنبه ‌دانه تبدیل می‌شود. ضریب تبدیل وش پنبه به الیاف ۳۳% و به پنبه ‌دانه ۵۵% است. کنجاله باقی ‌مانده نیز در صنایع پرورش دام و طیور استفاده می‌شود. از پنبه‌ دانه می‌توان روغن استحصال کرد؛ اما با قطع یارانه دولت در سال ۱۳۸۱ و از دست دادن توجیه اقتصادی، تقریبا تمام کارخانه‌ های استحصال روغن از پنبه تعطیل شد. در سال ۱۳۹۸ میزان تولید پنبه ۲۲۸ هزار تن اعلام شده که توزیع کشت آن در کشور در سال ۱۳۹۵-۱۳۹۶، نشان می‌دهد که حدود ۶۷% از کشت پنبه در سه استان خراسان رضوی، فارس و گلستان بوده است.

بر اساس آمار، در سال ۱۳۷۵، کشت پنبه ۴۳% از مزارع استان گلستان را به خود اختصاص داده بود، اما در سال ۱۳۸۵ این سهم به کمتر از ۴% رسید. از عوامل تاثیرگذار بر این کاهش، می‌توان به تغییر وضعیت آب ‌و هوایی، کاهش کشت دیم پنبه و عوامل اقتصادی اشاره کرد. بررسی میزان تولید پنبه از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۹۶ نشان می‌دهد که متوسط رشد سالانه تولید پنبه در ایران در حدود ۱.۵۵ درصد بوده است که در مقایسه با متوسط جهانی ۱.۸۶%، در سطح پایینی قرار دارد. این شاخص برای کشور ترکیه حدود ۳.۳۵ درصد در سال است.

حجم صادرات و واردات پنبه

بر اساس آمار کشور، ایران تا قبل از سال ۱۳۷۳ صادرکننده الیاف پنبه بوده است و از سال ۱۳۸۲ حجم صادرات پنبه به کمتر از ۱۰% رسیده است. از سال ۱۳۸۹ به بعد، صادرات پنبه به صفر رسیده و فقط واردات انجام شده است. نیاز کشور به پنبه در پنج سال اخیر در حدود ۱۲۵ هزار تن بوده که تقریبا نیمی از آن در داخل تامین شده و مابقی از کشورهای دیگر وارد شده است. به طوری که، میزان واردات پنبه در سال ۱۳۹۷ برابر با ۷۰ هزار تن و معادل ۱۴۲ میلیون دلار بوده است. بزرگترین مبدا واردات پنبه کشور ترکیه است که ۳۹% از واردات پنبه کشور را به خود اختصاص داده است.

قیمت و میزان سودآوردی پنبه

واضح است که از دست رفتن سودآوری پنبه یکی از دلایل کاهش چشمگیر سطح زیر کشت پنبه بوده است. به منظور بررسی وضعیت سودآوری پنبه، درآمد و قیمت فروش این محصول با گندم، که راهبردی‌ترین کالای کشاورزی کشور و محصول رقیب پنبه است، مقایسه می‌گردد. آمار نشان می‌دهد که نسبت درآمد ناخالص هر هکتار محصول پنبه آبی نسبت به گندم آبی در سال ۱۳۷۸-۱۳۷۹ برابر با ۲.۶ بوده است، در حالی که این نسبت در سال ۱۳۹۳-۱۳۹۴ به ۱.۷ کاهش یافته است. با این وجود، در پی افزایش قیمت وش پنبه در سال زراعی ۱۳۹۷-۱۳۹۸، انگیزه زیادی برای کشت پنبه ایجاد شد و سطح زیر کشت این محصول ۲۷% افزایش یافت.

پیشنهاد‌های پژوهش

بررسی وضعیت تولید پنبه در کشور نشان می‌دهد که تولید این محصول با مشکلات عمده‌ای مواجه است. به منظور مرتفع نمودن این مشکلات، پیشنهاد می‌شود موارد زیر در دستور کار سیاست ‌گذاران قرار بگیرد:

• بهبود عملکرد پنبه در واحد زمین و به ازای واحد آب مصرف شده،
• عدم سرکوب قیمتی این محصول نسبت به محصولات رقیب،
• کاهش هزینه تمام ‌شده تولید پنبه وش به منظور ایجاد جذابیت اقتصادی برای زراعت محصول،
• اصلاح تعرفه گمرکی واردات پنبه جهت ایجاد شرایط رقابتی برابر برای تولیدکننده داخلی،
• تکمیل زنجیره ارزش این محصول در استان ‌های تولیدکننده مانند خراسان رضوی، فارس و گلستان،
• بهبود فناوری صنایع پایین ‌دستی مانند کارخانجات پنبه پاک‌کنی و صنایع نساجی.‌

جمع‌بندی

پنبه یکی از کالاهای مهم کشاورزی در ایران است که کاربرد وسیعی در صنایع پایین ‌دستی داشته و توان اشتغال‌ زایی بالایی در بخش‌های صنعت و خدمات دارد. اگرچه تا سال ۱۳۸۲ علاوه بر تامین نیاز داخلی کشور، صادرات پنبه نیز انجام می‌شد، اما در حال حاضر بیش از ۵۰% نیاز کشور از طریق واردات تامین می‌شود. عوامل متعددی در کاهش سطح زیر کشت پنبه و تولید آن موثر است، ازجمله این عوامل می‌توان به «محدودیت زمین‌ های زراعی»، «نیاز آبی بالا»، «جذابیت قیمتی محصولات رقیب»، «بالا بودن قیمت تمام‌ شده این محصول در کشور»، «عملکرد پایین این محصول در هکتار نسبت به متوسط جهانی» و «عدم توسعه زنجیره ارزش این محصول» اشاره نمود. به منظور تحقق چشم ‌انداز برنامه ششم توسعه کشور و دستیابی به خودکفایی پنبه در سال ۱۴۰۴، لازم است که سیاست ‌گذاری‌های آتی دولت در راستای رفع این مشکلات تدوین گردد.

این مطالعه در مرکز پژوهش ‌های مجلس شورای اسلامی با همکاری حامد نجفی علمدارلو در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.