بررسی وضع موجود سرمایه اجتماعی در شهر اصفهان

اگرچه در دنیای جدید، اقتصاد بیش از تمامی ابعاد زندگی بشر مورد توجه قرار دارد و بخش عمده توجهات مردم و دولت های سراسر جهان را به خود اختصاص داده است، اما جوامع انسانی برای بقای خود به داشته هایی بیش از شرایط اقتصادی مطلوب نیاز دارند. یکی از مهم ترین این داشته ها که جوامع را به شکل یک پیکره واحد و منسجم در می آورد، سرمایه اجتماعی است. انگاره سرمایه اجتماعی از موضوعاتی است که سال هاست مورد توجه عالمان علوم اجتماعی قرار دارد و مطالعات و پژوهش های گوناگونی درباره آن صورت گرفته است. خوشبختانه میزان مطالعات درباره سرمایه اجتماعی در ایران نیز فراوان بوده و اطلاعات ارزشمندی را در اختیار سیاست گذاران و تصمیم گیران قرار داده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

سرمایه اجتماعی از جمله مفاهیم مورد علاقه عالمان علوم اجتماعی است که در سال های اخیر بحث و پژوهش در مورد آن افزایش یافته و رابطه آن با پدیده های مختلفی چون دموکراسی، جامعه مدنی، آسیب های اجتماعی، آموزش، سلامت، توسعه اقتصادی و … مورد بررسی قرار گرفته است. لزوم توجه به سرمایه اجتماعی از آنجا آشکار می شود که مشکل بسیاری از کشورهای در حال توسعه در فقدان سرمایه های اقتصادی (فیزیکی) و انسانی نیست، بلکه فقدان سرمایه اجتماعی است که سبب شده سایر سرمایه ها اثربخشی کامل خود را از دست بدهند. امروزه سرمایه اجتماعی به عنوان یک اصل محوری برای دستیابی به رشد اقتصادی بالا و توسعه محسوب می شود و بدون آن، پیمودن راه های توسعه و رشد اقتصادی دشوار می شود. پژوهش های صورت گرفته در ایران حاکی از آن هستند که وضعیت کشور در ارتباط با سرمایه اجتماعی مطلوب نیست. بر اساس نتایج پیمایش ملی سرمایه اجتماعی، ۳۹ درصد شهروندان دارای سرمایه اجتماعی کم، ۳۵ درصد دارای سرمایه اجتماعی متوسط و تنها ۲۶ درصد دارای سرمایه اجتماعی زیاد بوده اند. از این رو پژوهش حاضر به بررسی وضع موجود سرمایه اجتماعی شهر اصفهان پرداخته و در پایان پیشنهاداتی را به منظور ارتقای سرمایه اجتماعی در این شهر ارائه نموده است.

تعریف سرمایه اجتماعی و مدل های سنجش آن

سرمایه اجتماعی دربردارنده مفاهیمی همچون اعتماد، همکاری و روابط متقابل بین اعضای یک گروه است؛ به طوری که گروه را به سمت دستیابی به هدفی که بر مبنای ارزش ها و هنجارهای رایج در جامعه مثبت تلقی می شود، هدایت می کند. لذا این مفهوم برای پیشبرد و سهولت در عملکرد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی یک جامعه ضروری به شمار می رود. رویکردهای متفاوتی برای سنجش سرمایه اجتماعی وجود دارد. در رویکرد اول، واژه کلیدی اعتماد می باشد، به همین دلیل میزان اعتماد و نیز میزان مشارکت افراد در فعالیت های مدنی و انجمن های داوطلبانه مهم ترین شاخص های سرمایه اجتماعی این رویکرد هستند. رویکرد دوم بر این باور استوار است که به خاطر کیفی بودن سرمایه اجتماعی، سنجش آن بسیار دشوار بوده و برای اندازه گیری آن می توان از متغیرهایی چون جنایت، فروپاشی خانواده، میزان طلاق، اعتیاد، خودکشی، طرح دعاوی دادخواهی، فرار از پرداخت مالیات، کودک آزاری و … استفاده کرد؛ بنابراین سنجش سرمایه اجتماعی با دو رویکرد کمی و کیفی صورت می گیرد.

روند تغییرات سرمایه اجتماعی در ایران و عوامل موثر بر آن

مطالعات سنجش سرمایه اجتماعی در ایران عمدتا در سطح مناطق (استانی) و از طریق پرسشنامه صورت گرفته اند. از میان تمامی مطالعات انجام شده، مطالعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دلیل جامعیت زیاد بیشترین اهمیت را دارد. آمارهای گزارش شده در چندین استان ایران نشان می دهد که میزان شاخص های سرمایه اجتماعی طی سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۲ کاهش یافته است؛ به طوری که میانگین شاخص های گذشت، امانت داری، انصاف، کمک و نوع دوستی، صداقت و پایبندی به قول و قرار از ۲۲.۵ درصد در سال ۱۳۷۹ به ۱۴.۱ درصد در سال ۱۳۸۲ رسیده است و درواقع در عرض ۳ سال، ۵۰ درصد کاهش یافته است. همچنین میانگین شاخص هایی همچون دورویی، تقلب و کلاهبرداری، تملق و چاپلوسی که همگی مانع از ایجاد اعتماد عمومی و تشکیل سرمایه اجتماعی در سطح جامعه می شوند، طی سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۲ افزایش یافته است. برخی از عوامل موثر بر سرمایه اجتماعی عبارتند از:

• اعتماد تعمیم یافته اصناف: یکی از عوامل تاثیرگذار بر میزان سرمایه اجتماعی یک جامعه، میزان اعتماد شهروندان آن به اصناف مختلف است. یافته ها پژوهش های انجام شده نشانگر کاهش قابل توجه میزان اعتماد به تمامی اصناف است. همچنین میزان اعتماد «کم و خیلی کم» به مدیران و مسئولان دولتی از ۳۴ درصد به ۴۷ درصد رسیده است که نشانگر وضعیت نامطلوبی است؛
• اعتماد به نهادها: یکی از عناصر تاثیرگذار بر سرمایه اجتماعی، ذهنیت مردم نسبت به نهادهایی است که سطح خدمات آن ها گروه های عمده ای از مردم را در بر می گیرد. یافته ها نشان می دهد که آرای مردم نسبت به اعتماد به نهادها در تمامی موارد با کاهش رو به رو بوده است. همچنین شوراهای اسلامی شهر همواره جزء ۵ و شهرداری ها همواره جزء ۳ نهاد ضعیف از منظر جلب اعتماد عمومی بوده اند؛
• فردگرایی و دگرخواهی: یکی از نشانگرهای مهم سرمایه اجتماعی، میزان دگرخواهی افراد جامعه است. در طیفی که دو سر آن فردگرایی و دگرخواهی هستند، هر چه جامعه به سمت دگرخواهی متمایل شود، نشانگر افزایش سرمایه اجتماعی است. بر اساس این یافته ها عناصر مرتبط با دگرخواهی همچون «خیرخواهی» کاهش اندک و «احساس مسئولیت» افزایش قابل توجهی نشان داده است، اما عناصر مرتبط با فردگرایی همچون «خودگرایی» و «خودخواهی» افزایش یافته اند. خوشبختانه در مقابل، «خودمحوری» با کاهش مواجه شده است؛
• ارزش های اخلاقی مثبت: یکی از عوامل تعیین کننده و اثرگذار بر سرمایه اجتماعی هنجارها و ارزش های اخلاقی جوامع هستند. هرچه رواج ارزش های اخلاقی فردی و اجتماعی مثبت در جوامع بیشتر باشد، سرمایه اجتماعی آن ها افزایش می یابد. بررسی های شاخص های اخلاقی مثبت بیانگر آن است که در گذر زمان جز در شاخص «رعایت حقوق دیگران» (که افزایش یافته) و انصاف (که سیر سینوسی داشته است)، سایر شاخص ها (گذشت، صداقت و راستگویی، امانت داری و وفای به عهد) در گذر زمان با کاهش مواجه شده اند؛
• ارزش های اخلاقی منفی: یافته ها نشانگر آن است که در گذر زمان «تظاهر و دورویی» و «ناامیدی» با افزایش مواجه شده اند و سایر ارزش های منفی (دروغ گویی، تملق و چاپلوسی، تقلب و حرص) سیر نوسانی داشته اند؛
• ویژگی های اخلاقی مسئولان: یافته ها نشانگر آن است که در فاصله سال های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷ تمامی ویژگی های مثبت (مانند لیاقت و شایستگی، احساس مسئولیت و پایبندی به قانون) با کاهش و تمامی ویژگی های منفی (مانند قوم و خویش بازی، کم کاری و رفتار تبعیض آمیز) با افزایش مواجه شده اند؛ امری که نشانگر کاهش سرمایه اجتماعی مسئولان از دید مردم است.

بررسی سرمایه اجتماعی در اصفهان

بر اساس پژوهش های انجام شده در زمینه مقایسه سرمایه اجتماعی در اصفهان و استان های دیگر کشور، تنها معیاری که استان اصفهان وضعیت مطلوبی در آن دارد، اعتماد است، اما وضعیت این استان در سه معیار صداقت (رتبه ۲۰)، عدم انحرافات اجتماعی (رتبه ۱۸) و مشارکت (رتبه ۲۱) مطلوب نیست. روند تغییرات سرمایه اجتماعی در اصفهان در مقایسه با سایر استان های کشور بسیار نامطلوب بوده و این شهر از رتبه ۸ در سال ۱۳۷۹ به رتبه های ۲۷ و ۲۸ در سال های پایانی این دوره رسیده است. در سال ۱۳۸۸ تنها سه استان فارس، سیستان و بلوچستان و تهران سرمایه اجتماعی کمتری نسبت به اصفهان داشته اند. توجه به این واقعیت که استان تهران مهاجرپذیرترین استان کشور است و در سیستان و بلوچستان اختلافات قومی و مذهبی فراوانی وجود دارند، به خوبی می تواند نشانگر وضع وخیم سرمایه اجتماعی در اصفهان باشد.

ارائه پیشنهاداتی به منظور ارتقای سرمایه اجتماعی در شهر اصفهان

یک نکته مهم که می بایست مدنظر دوره ششم مدیریت شهری قرار گیرد، توجه به مرزبندی سرمایه اجتماعی درون گروهی و میان گروهی است. در دوره هایی که انتخابات با مشارکت بالای مردم برگزار می شد، بخش خاموش مردم در انتخابات شرکت می کردند و به دلیل پیروزی نماینده مورد نظر خود، احساس مطلوب تری نسبت به دولت و حکومت می یافتند. پایگاه رای ثابت طیف موسوم به اصولگرا نیز اگرچه با دولت منتخب همسو نبودند، اما به دلیل پایبندی به نظام ذهنیت مثبتی نسبت به کلیت حاکمیت داشتند. در دولت سیزدهم و دوره ششم شورای شهر به دلیل یکدست شدن قدرت حاکم و مشارکت اندک مردم در انتخابات (کمترین مشارکت پس از انقلاب) بخشی از مردم هیچ احساس همدلی و همبستگی با دولت/حاکمیت ندارند. متاسفانه سخنرانی ها و اقوال سران دولت و اعضای شورای شهر اصفهان نیز بیشتر بدنه رای خود یعنی جماعت موسوم به قشر مذهبی را مورد توجه قرار داده است؛ از تاکید بر ایجاد معنویت در محور چهارباغ گرفته تا بسترسازی برای پخش اذان در نوروز. این امر اگرچه از منظر تامین رضایت بدنه رای دهنده (constituency) طبیعی به نظر می رسد، اما باید توجه کرد که افراط در آن می تواند تبعات ناگواری برای سرمایه اجتماعی در پی داشته باشد. تداوم این روند به تقویت افراطی سرمایه اجتماعی درون گروهی در بدنه قشر مذهبی شهر و تضعیف سرمایه اجتماعی میان گروهی آن ها با سایر گروه ها منجر خواهد شد. بر این اساس، پیشنهاد می شود مدیریت شهری جدید که رویکردی اسلامی دارد، به جای تاکید و پررنگ سازی مناسک اسلامی، بر پیاده‌سازی آن دسته از مفاهیم اسلام تاکید ورزد که مورد اجماع عمومی هستند؛ مفاهیمی همچون پیگیری عدالت اجتماعی، صداقت، مبارزه با فساد، شایسته سالاری، شفافیت و … از نمونه هایی هستند که اعتماد تمامی مردم به مدیریت شهری را افزایش می دهند و بدین ترتیب می توانند به تقویت سرمایه اجتماعی میان گروهی بینجامند.

جمع بندی

سرمایه اجتماعی از جمله مفاهیم مورد علاقه عالمان علوم اجتماعی است که در سال های اخیر بحث و پژوهش در مورد آن افزایش یافته و رابطه آن با پدیده های مختلفی چون دموکراسی، جامعه مدنی، آسیب های اجتماعی، آموزش، سلامت، توسعه اقتصادی و … مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به اهمیت سرمایه اجتماعی، پژوهش حاضر به بررسی این مقوله در ایران و عوامل تاثیرگذار بر آن پرداخته است. اعتماد تعمیم یافته اصناف، اعتماد به نهادها و فردگرایی و دگرخواهی از جمله این عوامل هستند. پس از بررسی این عوامل به بررسی وضعیت سرمایه اجتماعی در اصفهان پرداخته شد که نتایج، حاکی از روند نامطلوب تغییرات سرمایه اجتماعی و جایگاه نامناسب این استان در میان سایر استان های کشور می باشد. از همین رو پیشنهاد می شود که دوره ششم مدیریت شهری توجه به مرزبندی های سرمایه اجتماعی درون گروهی و میان گروهی را سرلوحه خود قرار دهد.

این مطالعه در مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهر اصفهان توسط حسین قانونی در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.