نظام مسائل، فرصت ها و چالش های استان قم

استان قم از نظر تاریخی و فرهنگی یکی از مهم ترین مناطق ایران است و بخش عمده ای از میراث فرهنگی، تاریخی و دینی کشور در این منطقه قرار دارد. در این استان، حرم مطهر حضرت معصومه (س) به عنوان مکان های مقدس شیعه شناخته شده است و سالانه میزبان میلیون ها زائر و پیرو مذهبی می باشد. علاوه بر حرم مطهر، آثار تاریخی و باستانی مهمی همچون قلعه نوجوان، ارگ فین و تپه حسین آباد نیز در این استان وجود دارد. در زمینه اقتصادی، استان قم دارای بخش‌های مختلفی از جمله صنعت، کشاورزی، معدن و خدمات است. صنعت، یکی از بخش ‌های اصلی اقتصادی این استان بوده و صنایعی مانند غذایی، خودروسازی، نساجی، ساختمانی، الکترونیک و… در آن فعال هستند.

ضرورت و اهداف پژوهش

کشور ایران دارای ظرفیت های عظیم مادی و انسانی است که به واسطه وجود آن ها در شما معدود کشورهای جهان از لحاظ وفور این منابع قرار گرفته است. منابع هیدروکربوری، منابع معدنی، منابع انسانی جوان و تحصیل کرده، منابع طبیعی و پیشرفت علمی بخشی از این ظرفیت ها هستند. از طرفی نیز با وجود این موهبت های کم نظیر دارای ضعف های شدید صنعتی، کشاورزی، خدماتی و اقتصادی می باشد که به تناسب هر استان میزان آن ها متفاوت است. نزدیکی به دریاها، داشتن اقلیم های متفاوت، کشف ذخایر عظیم نفت و معادن و… در هر استان به تنهایی می تواند سبب شکوفایی اقتصاد مردم آن منطقه شود، اما به علل گوناگون این اتفاق مهم رقم نخورده است. هرچند که روند رو به رشد اقتصادی اجتماعی و سیاسی در استان های کشور قابل لمس است، اما این رشد در تناسب با اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی و ایجاد رفاه برای مردم هنوز به نقطه مطلوب نرسیده است. در این گزارش سعی شده است تا با استفاده از منابع دست اول نظیر اسناد آمایش سرزمین اسناد مرکز پژوهش های مجلس، اسناد مرکز آمار، اسناد وزارتخانه های مختلف و گزارش دستگاه های حاکمیتی مجموعه ای از ظرفیت ها، چالش ها، نقاط قوت و ضعف استان قم به عنوان یکی از مهم ترین و پر ظرفیت ترین مناطق ایران بررسی شود.

اطلاعات جامع استان قم

در این بخش برخی از مهم ترین اطلاعات استان قم بررسی شده است که عبارتند از:

امور زیربنایی و تولیدی

از نظر تعداد روستاها و شهرهای گازرسانی شده در سال ۱۳۹۵ استان قم به ترتیب دارای رتبه ۲۹ و ۲۳ است. از نظر تعداد انشعاب گاز موجود استان دارای رتبه ۲۲ و از نظر تعداد مصرف کنندگان گاز طبیعی استان دارای رتبه ۲۱ است. در سال ۱۳۹۷ تعداد جوازهای تاسیس صادرشده برای ایجاد کارگاه های صنعتی ۱۸۰۰ عدد بوده که نسبت به سال گذشته حدود ۴۷ درصد رشد داشته است. در سال ۱۳۹۶ تعداد ۷۴۵ کارگاه ۱۰ نفر کارکن و بیشتر با ۳۲۰۰۹ نفر شاغل برآورد شده است.

مالی، بازرگانی و بودجه

بخش خدمات از نظر تولید ناخالص داخلی و اشتغال مهم ترین بخش اقتصاد استان به حساب می آید. در حال حاضر سهم بخش خدمات در اشتغال استان قم ۵۵ درصد است که از میانگین کشوری بالاتر است. خدمات مرتبط با زائران همچون خدمات گردشگری، تورگردانی، هتل داری، رستوران داری و… در قم برجسته می باشند. در سال ۱۳۹۷ تعداد شعب استان از مجموع بانک هایی که اطلاعات ارائه نمودند، ۲۸۱ شعبه بوده است، استان قم از نظر نسبت تسهیلات اعطایی بانک ها به سپرده بانکی (درصد) در سال ۱۳۹۸، دارای رتبه ۲۸ در کشور بوده است. نرخ رشد سپرده های بانکی (درصد) و نسبت خودپرداز به جمعیت نیز در استان نسبت به کشور به ترتیب دارای رتبه های ۲۶ و ۱۲ می باشد.

اجتماعی و فرهنگی

به منظور قضاوت در ارتباط با وضعیت اجتماعی هر استان می توان به برخی شاخص های هر استان استناد نمود. نزدیکی رتبه استان در هر شاخص به رتبه اول نشان دهنده بالاتر بودن آن شاخص در استان می باشد. در همین راستا استان قم از نظر تعداد پرونده های تشکیل شده در مورد اقدام به خودکشی دارای رتبه ۲۴ در کشور، تعداد پرونده های تشکیل شده در مورد قتل دارای رتبه ۲۲ و تعداد دستگیر شدگان انواع سرقت ها دارای رتبه ۱۴ و نهایتا تعداد دستگیرشدگان در ارتباط با مواد مخدر کشف شده دارای رتبه ۱۵ در کشور است. مهم ترین عامل موثر بر وضع اقتصادی استان، صنعت گردشگری و به ویژه توریسم مذهبی است که دلیل آن وجود حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها و مسجد جمکران در استان است. بزرگ ترین حوزه علمیه ایران و مرکز مدیریت حوزه های علمیه ایران نیز در این شهر استقرار یافته اند.

عمده ترین مسائل استان بر اساس اهمیت و اولویت

این استان دارای مسائل و مشکلات بسیاری در زمینه های گوناگون می باشد که برخی از آن ها عبارتند از: «روند رو به رشد بیابان زدایی فرسودگی بافت شهری»، «ضعف در سیستم دفع فاضلاب شهری»، «فرسودگی ماشین آلات جهت بهره برداری از معادن» و «ضعف در زیرساخت شهری از جمله نبود حمل و نقل عمومی (اتوبوس)».

فرصت های سرمایه گذاری در صنایع معدنی استان قم

فرصت های سرمایه گذاری در صنایع معدنی استان قم به عنوان مزیت راهبردی استان بسیار می باشند که در ادامه بنا به ضرورت به سه مورد از آن ها اشاره می شود:

• سرمایه گذاری در صنعت تولید گچ: وجود ذخایر معدنی فراوان سنگ گچ استان را به عنوان یکی از قطب های تولید گچ در کشور مطرح کرده است؛
• سرمایه گذری در صنایع مس: وجود ذخایر معدنی مس در استان و نیاز فراوان کشور به شمش مس و محصولات ساخته شده از آن ایجاب می کند سرمایه گذاری در این صنعت دارای اولویت باشد؛
• استخراج و فرآوری ماده معدنی منگنز: سرمایه گذاری در استخراج و فرآوری بیشتر از معادن منگنز استان به دلیل قیمت بسیار بالای محصول فرآوری شده و کاربرد فراوان در صنایع فولاد ذوب آهن، تولید فروآلیاژ باتری سازی، صنایع شیمیایی و رنگ سازی دارای ارزش افزوده و درآمد بالایی برای استان می باشد.

نقاط قوت و ضعف استان

برخی از نقاط قوت که این استان را از بقیه نقاط کشور متمایز می کند عبارتند از:

• وجود حرم مطهر حضرت معصومه (س) و مسجد مقدس جمکران به عنوان دومین مرکز زیارتی کشور؛
• وجود حوزه های علمیه و علماء و مراجع تقلید به منظور تربیت طلاب و فضلای علوم دینی برای جهان تشیع و گستردگی رشته های علوم انسانی در مراکز آموزش عالی بهره مندی از زمینه ها و زیرساخت های مناسب فرهنگی و مذهبی؛
• وجود فضای معنوی و فرهنگی و سرمایه انسانی متعهد جهت امور تولید، برخورداری از موقعیت جغرافیای ویژه و استقرار در مسیر چهارراه مواصلاتی کشور، همجواری با قطب های صنعتی نزدیکی به بازارهای بزرگ مصرف، نزدیکی به فرودگاه بین المللی امام خمینی (ره) و وجود راه های با دسترسی بالا در راه آهن محدودیت احداث کارخانه ها در شعاع ۱۲۰ کیلومتری.

همچنین نقاط ضعف استان نیز شامل موارد زیر می باشد:

• کمبود جدی آب در محدوده حوضه های آبریز استان؛
• استقرار ناموزون و نامناسب واحدهای صنفی صنعتی آلاینده محیط زیست در سطوح شهر قم و حاشیه شهر؛
• شرایط سخت محیطی وسعت اراضی بیابانی و پیش روی کویر.

جمع بندی

کشور ایران با وجود ظرفیت های عظیم مادی و انسانی با ضعف های صنعتی، کشاورزی، خدماتی و اقتصادی رو به رو می باشد که به تناسب هر استان میزان آن ها متفاوت است. از همین رو پژوهش حاضر به بررسی مسائل، فرصت ها و چالش های استان قم پرداخته است. عمده ترین مسائل این استان مواردی چون روند رو به رشد بیابان زدایی فرسودگی بافت شهری و ضعف در سیستم دفع فاضلاب شهری می باشند که نیاز به حل این مشکلات ضروری می باشد. همچنین فرصت های سرمایه گذاری بسیاری در صنایع معدنی استان قم به عنوان یک مزیت راهبردی وجود دارد که سرمایه گذاری در صنایع تولید گچ و مس از جمله آن ها می باشند. استان قم دارای نقاط قوتی مانند وجود حرم مطهر حضرت معصومه (س) و مسجد مقدس جمکران و نقاط ضعفی مانند کمبود جدی آب در محدوده حوضه های آبریز استان نیز می باشد.

این مطالعه در اندیشکده مطلوب هم افزا توسط مسلم شهسواری در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.