الگوهای راهبردی حمایت از تولید با تمرکز بر فعالیت های نامولد رقیب تولید
بررسی وضعیت فعالیت های نامولد در ایران و استخراج الگوهای موفق تجربه های جهانی در مقابله با آن
کاهش روزافزون فعالیتهای تولیدی در کشور و در مقابل، افزایش سودهای ناشی از فعالیتهای اقتصادی نامولد، شرایط نامساعدی را برای فعالیت های تولیدی فراهم کرده است. عوامل بسیاری در ایجاد بستر مناسب برای انجام فعالیت های نامولد نقش دارند، ازجمله می توان به فقدان سیستم های اطلاعاتی در بازارهای بورس و ارز و طلا، وجود رانت و فساد در دستگاه های دولتی برای انحصار واردات، افزایش قیمت مسکن و زمین بیشتر از نرخ تورم و بالا بودن سود سپرده های بانکی، اشاره کرد. این مشکلات در کشورهای توسعه یافته از روش های مختلفی کنترل و مهار شده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها سیاست های مالیاتی است که همه جوانب را برای انجام فعالیت نامولد پوشش می‌دهد.
ضرورت و اهداف پژوهش
معمولا هدف از انجام فعالیت اقتصادی کسب سود است. اگر این سود موجب ایجاد ارزش افزوده در سطح کلان شود و تولید ملی را افزایش دهد، مولد نامیده می‌شود. اما اگر تنها برای شخص یا گروهی از افراد سودآوری داشته باشد ولی ارزش افزوده ایجاد نکند، نامولد است. بر این اساس، ماهیت یک فعالیت اقتصادی بر مولد یا نامولد بودن آن دلالت دارد. وضعیت اقتصادی ایران به گونه‌ای است که نه تنها شرایط برای فعالیت های مولد مساعد نیست، بلکه زمینه برای فعالیت های نامولد وجود دارد. به عبارتی تولید بسیار پرمخاطره و کم سود است و در مقابل، فعالیت های غیرتولیدی و سوداگرانه نیز سودهای امن و قابل توجهی را در اختیار فعالان قرار می‌دهند. این مشکلات موجب عدم رونق فعالیت های تولیدی در ایران می‌شوند. با توجه به اینکه یک فعالیت نامولد رقیب تولید بوده و باعث رکود و کاهش رشد اقتصادی می‌شود، در این پژوهش بازارها و فعالیت های اقتصادی نامولد کشور بر اساس این تعریف شناسایی شده است. سپس تجربه های جهانی در راستای مهار فعالیت های نامولد و نیز ابزارهایی که جهت کنترل و از بین بردن فعالیت های سوداگرانه استفاده شده‌اند، مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد. در نهایت این تجریبات جهت استخراج الگوهایی متناسب با شرایط بومی اقتصاد کشور به کار گرفته می‌شود.
وضعیت فعالیت های نامولد رقیب تولید در ایران
در سطح جهان بازارها و فعالیت های اقتصادی نامولد وجود دارد که در کشورهای توسعه یافته تا حدودی کنترل شده است. در ادامه وضعیت فعالیت های نامولد رقیب تولید در ایران آمده است:
- فعالیت نامولد مبتنی بر عایدی سرمایه: در واقع به دلیل افزایش قیمت خود سرمایه و بدون ایجاد ارزش افزوده، سود حاصل می‌شود. از مهم‌ترین مصادیق آن می‌توان به مواردی چون نگهداری ارز، فلزات گرانبها و ملک اشاره کرد. اگرچه در هر کدام از این حوزه ها سیاست هایی اتخاذ شده است، اما همه جوانب در نظر گرفته نشده و راه برای فعالیت های نامولد باز است. برای مثال مالیات بر خانه های خالی از ابتدای سال ۱۳۹۵ لازم الاجرا شده است، اما به دلیل نبود سازوکار اجرایی مناسب در کشف خانه‌های خالی عملا اجرا نشده است.
- بازارهای ناقص و نظام توزیع رانت‌زا: نظام توزیع کالاها در ایران دچار نواقصی به ویژه عدم شفافیت، انحصار و عدم تقارن اطلاعات است. در چنین بازار ناکارآمدی، یک کالای خاص در یک زمان به قیمت های متفاوتی عرضه می‌شود. در نتیجه سفته بازان می‌توانند کالایی را از نقطه‌ای از بازار بخرند و بلافاصله در نقطه‌ای دیگر بفروشند و بدون ایجاد ارزش افزوده، از محل شفاف نبودن بازار، سود نامولد بدست آورند. رانت های دستگاه های دولتی نیز که در سایه عدم شفافیت شکل گرفته، مسیر را برای انحصار بازارهای مختلف باز کرده است.
- سپرده های بانکی: با افزایش نرخ سود تسهیلات بانکی، سرمایه هایی که می‌توانستند در بخش های تولیدی به کار گرفته شوند، در قالب سپرده های بلندمدت در حساب های بانکی محبوس شدند. از آنجایی که در ایران سود سپرده های بانکی معاف از مالیات است و در مقابل، سود ناشی از تولید با هزینه های زیادی از جمله ۲۵ درصد مالیات بر درآمد و هزینه استهلاک همراه است، درنتیجه تمایل به تولید کاهش می‌یابد.
- واردات انحصاری و رانتی: واردات یک فعالیت مولد برای اقتصاد هر کشوری است؛ ولی در صورتی که با رانت و فساد به صورت انحصاری در اختیار افراد خاصی قرار بگیرد، تبدیل به یک فعالیت نامولد می‌شود. زیرا امکان ورود رقبا از بین رفته و درنتیجه حاشیه سود شرکت وارداتی انحصاری از ارزش واقعی بیشتر می‌شود. این سود اضافی ناشی از انحصار و رانت بوده و نامولد است.
پیشنهاداتی برای مقابله با فعالیت های نامولد رقیب تولید در ایران
با تحلیل وضعیت داخلی اقتصاد کشور، مجموعه‌ای از رویکردها و راهکارهای عملیاتی پیشنهاد می‌شود. پیشنهادها در دو سطح رویکردی و عملیاتی بوده و عمدتا با محوریت ایجاد شفافیت و اخذ مالیات بر عایدی سرمایه طبقه‌بندی شده‌اند. رویکردهای کلانی که باید جهت کاهش فعالیت های نامولد مد نظر قرار گیرند، به شرح زیر است:
- ایجاد تمایل در سرمایه گذاران برای سرمایه گذاری بلندمدت،
- ایجاد محدودیت در امکان کسب سود از محل افزایش قیمت سرمایه،
- فراهم کردن شرایطی برای کاهش انتظارات فعالان اقتصادی از سود عایدی از فعالیتهای مولد،
- ایجاد نرخ استهلاک مصنوعی برای کالاهای مصرفی بادوام،
- توسعه زیرساخت های ارتقا شفافیت،
- ایجاد ثبات در اقتصاد کلان،
- افزایش نرخ استهلاک سرمایه ثابت.
بر مبنای رویکردهای مذکور، پیشنهادهای عملیاتی مربوط به هر بخش ارائه می‌شود:
- زمین و ملک: بزرگترین و اثرگذارترین بازار نامولد کشور است که جهت کنترل آن باید اولا اطلاعات تمامی زمین ها و املاک کشور در یک سامانه متمرکز تجمیع و ثبت شود؛ دوما از انجام معاملات قولنامه‌ای جلوگیری شود؛ سوما با استفاده از مالیات های تنظیمی بر افزایش ارزش زمین و مسکن، جذابیت سفته بازی در این بازار را کم کرد.
- فلزات گرانبها و ارز: در هر دو بازار با ایجاد سامانه‌ای جهت شفاف سازی معاملات طلا و ارز، حذف تسویه لحظه‌ای تراکنش در مبالغ بالا و الزام ارائه اطلاعات مربوط به معامله، و اظهار مقصد تراکنش و ایجاد بورس ارز و طلا، می‌توان کنترل فعالیت های نامولد در این بازارها را به دست گرفت. به علاوه وضع مالیات بر تراکنش های ارزی و افزایش قیمت ارز برای کنترل بازار ارز لازم است. در بازار طلا نیز باید بر افزایش قیمت بین زمان خرید و فروش طلا مالیات اعمال شود.
- بورس: با وضع مالیات بر افزایش ناگهانی ارزش سهام، از ایجاد تلاطم های سازمان‌یافته و حباب جلوگیری خواهد شد.
- نظام توزیع (واسطه گری کالا): با توجه به اینکه دلالی بر اثر فقدان شفافیت در بازار به وجود می‌آید، لذا ایجاد شفافیت اهمیت می‌یابد. به همین منظور، توسعه فروشگاه های مجازی و بورس های کالایی بر بستر آی‌تی و نیز حمایت از توسعه فروشگاه های بزرگ زنجیره‌ای در این حوزه پیشنهاد می‌شود.
- واردات: پیشنهاد می‌شود اولا از خریدهای انحصاری یا اعطای ارز دولتی به شرکت های خاص پیشگیری شود، دوما رویکرد دولت الکترونیک با سرعت بیشتری پیگیری شده و زمینه های غیرکاغذی شدن فرآیندها فراهم شود.
- بخش بانکی: در این حوزه وضع مالیات بر سپرده های بانکی و ایجاد زمینه دسترسی به اطلاعات حساب های بانکی توسط نهادهای ذی‌صلاح، پیشنهاد می‌شود.
جمع‌بندی
افزایش فعالیت های نامولد در کشور و کاهش تمایل سرمایه گذاران به فعالیت در زمینه های تولیدی -که باعث ایجاد ارزش افزوده در اقتصاد کلان می‌شوند- دلایلی هستند که این پژوهش با هدف تدوین پیشنهادات و سیاست هایی برای پاسخگویی به آن‌ها انجام شده است. لذا با اتخاذ رویکردهایی در سطح کلان، پیشنهاداتی برای کنترل شرایط نامساعد حاصل از فعالیت های نامولد در کشور بسته به نوع بازار و شرایط مختص هر یک از این بازارها ارائه شدند. این پیشنهادات در قالب سیاست های جامع مالیاتی جهت کاهش مطلوبیت فعالیت های نامولد و توسعه بازارهای الکترونیکی و سامانه های شفافیت معاملات ارائه شدند.
این مطالعه در اندیشکده سیاستگذاری امیرکبیر با همکاری علی حسن‌زاده و احسان پرنیان و به سفارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.
محصول مرتبط:
