امکان سنجی امضای توافق راهبردی با روسیه

امروزه الگوهای جدیدی از روابط میان دولت ها شکل گرفته است. یکی از این انواع روابط که در ادبیات علوم سیاسی نقش ویژه ای پیدا کرده است، همکاری های راهبردی است. در این نوع از همکاری ها دو کشور توافق می کنند تا در زمینه موضوعات متنوع و در یک بازه زمانی طولانی با یکدیگر همکاری کنند. همین طور متعهد می شوند که این همکاری، مستقل از شرایط سیاسی موجود و طرف های ثالث شکل بگیرد. روسیه ازجمله کشورهایی است که جمهوری اسلامی ایران می تواند با آن قرارداد همکاری راهبردی امضا کند. با توجه به روند روبه رشد روابط دو کشور در سال های اخیر، امکان سنجی انعقاد یک توافق راهبردی و بلندمدت به یک بحث مسلط در میان صاحب نظران حوزه روابط ایران و روسیه تبدیل شده است.

کلیدواژگان: جمهوری اسلامی ایران، روسیه، همکاری راهبردی، توافق

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه روابط میان دولت ها بسیار پیچیده شده است و روش های جدیدی جای الگوهای قدیمی همکاری کشورها را گرفته است. یکی از ویژگی های این روش های جدید، این است که امروزه کشورها توافق می کنند تا در موضوعات متنوعی و در دوره ای طولانی مدت باهم همکاری کنند. منافع این نوع توافقات مستقل از شرایط سیاسی موجود و طرف های ثالث شکل می گیرد. در این میان جمهوری اسلامی ایران می تواند با کشور روسیه توافقی بلندمدت و راهبردی را امضا کند؛ چراکه این دو کشور بسیاری از محرک های موردنیاز برای این توافق دارند. به عنوان مثال روسیه و ایران تصورات مشترکی از منابع تهدید ملی و منطقه ای دارند. همچنین در سال های اخیر در مواردی چون مسئله افغانستان و تاجیکستان با یکدیگر همکاری کرده اند. در این پژوهش سعی شده است تا امکان امضای توافق راهبردی جمهوری اسلامی ایران با روسیه بررسی شود و همچنین محرک های چنین توافقی برای دو کشور بیان شود و همچنین به مواردی اشاره شود که می تواند به تسهیل این توافق کمک کند.

امکان سنجی امضای توافق با روسیه

نخست بهتر است پیش از هر چیز اندکی به چیستی همکاری راهبردی پرداخته شود. دو کشور در قرارداد همکاری راهبردی متعهد می شوند تا بر سر موضوعات متنوعی در بازه زمان طولانی با یکدیگر همکاری کنند. از دیگر ویژگی های این توافق، «مستقل بودن از شرایط سیاسی موجود و طرف های سیاسی دیگر»، «فراهم نمودن چارچوب حقوقی و قانونی مناسب برای تسهیل سازوکارهای همکاری میان دو کشور» و «حمایت گسترده عمومی» است.

حال که به خصوصیات همکاری راهبردی پرداخته شد، می توان به این موضوع پرداخت که محرک های ایران و روسیه برای سند همکاری راهبردی چیست. در وهله نخست می توان گفت که ایران و روسیه در زمینه های مختلفی نظیر اشتراکات تاریخی، سیاسی و هنجاری باهم توافق دارند. به عنوان مثال می توان به همکاری های این دو کشور در حل بحران های افغانستان و جنگ داخلی تاجیکستان اشاره کرد که درنهایت همکاری ایران و روسیه در تاجیکستان منجر به پایان جنگ در این کشور شد.

از دیگر همکاری های این دو کشور می توان به رویکرد آن ها در بحران سوریه اشاره کرد. ایران و روسیه در کشور سوریه وارد عمل شدند و با حمایت از دولت قانونی این کشور با تروریست ها و حامیان منطقه ای آنان مبارزه کردند. البته همین موضوع نشان می دهد که این دو کشور باهم قرابت گفتمانی و هنجاری در قبال نظام بین المللی دارند. از دیگر همکاری های این دو کشور می توان به همکاری های هسته ای صلح آمیز ایران و روسیه و همکاری های دو کشور در حوزه های دفاعی و تسلیحاتی اشاره کرد.

البته در مقابل همکاری راهبردی ایران و روسیه چالش ها و محدودیت هایی وجود دارد. یکی از این چالش ها نقش مخرب بازیگران ثالث است که از آن ها می توان به ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی اشاره کرد. این کشورها در سال های اخیر تلاش کرده اند تا به مسکو فشار بیاورند و جلوی این همکاری راهبردی را بگیرند. از دیگر چالش های این همکاری راهبردی ناموازنه ژئوپلیتیک و ژئواکونومی در روابط ایران است. هرچند که روسیه و ایران در زمینه های نظامی و سیاسی همکاری های معناداری دارند اما این همکاری ها به دیگر حوزه ها ازجمله حوزه اقتصادی گسترش پیدا نکرده است. از دیگر محدودیت های همکاری راهبردی ایران و روسیه سطح نازل تعاملات غیررسمی است. برای آن که دو کشور بتوانند در عرصه های مختلف به صورت راهبردی همکاری کنند، باید تعاملات از سطح سران سیاسی کشورها فراتر برود و شامل مردم دو کشور نیز بشود؛ اما هم اکنون مشاهده می شود که سطح رفت و آمدها میان شهروندان دو کشور در قالب صنعت گردشگری بسیار پایین است.

چگونه می توان روند امضای همکاری راهبردی ایران با روسیه را تسهیل کرد؟

در بخش قبلی به چیستی همکاری راهبردی، محرک های ایران و روسیه برای امضای سند همکاری راهبردی و چالش های پیش روی این دو کشور پرداخته شد. در این بخش به الزامات سیاسی انعقاد توافق راهبردی با روسیه پرداخته می شود و همین پیشنهادهایی در زمینه تسهیل روند امضای این توافق ارائه می شود.

در وهله نخست نیاز است که سران جمهوری اسلامی ایران ادراک تصمیم سازان روس را تغییر دهند و عزم آن ها را در امضای همکاری راهبردی جزم کنند. هرچند که جمهوری اسلامی ایران در سال های اخیر در راستای تقویت رویکرد نگاه به شرق گام های مهمی برداشته است اما بر اساس برخی از تجربیات و روندهای معمول در سال های گذشته این ذهنیت درباره ایران وجود دارد که نهاد دولت ایران صرفا در شرایط اضطرار و به حداکثر رسیدن فشارها و تحریم های کشورهای غربی اقدام به توسعه روابط خود با کشورهای چین و روسیه می کند. درنتیجه بهتر است تا اقداماتی در جهت تغییر در این برداشت انجام شود و عزم و جدیت ایران در زمینه توسعه مناسبات خود با قدرت های نوظهور انعکاس پیدا کند.

نکته دیگری که در این زمینه باید به آن دقت کرد، ضرورت آگاهی بخشی افکار عمومی است. این موضوع به خصوص هنگام امضای توافق راهبردی با چین بیش ازپیش مشخص شد. درنتیجه باید این هجمه های تبلیغاتی پاسخ درخوری پیدا کنند. ازاین رو ضرورت دارد تا در صورت قطعی شدن روند امضای توافق راهبردی میان ایران و روسیه، از پیش، نسبت به آگاهی بخشی به جامعه در خصوص این توافق تدابیر لازم اتخاذ شود.

همچنین می توان از ظرفیت این توافق راهبردی در راستای تقویت محور مقاومت استفاده کرد. همان طور که حضور فعال روسیه در سوریه به نتایج مثبتی انجامید، می توان این تجربه را تعمیم داد و از همکاری روسیه در دیگر حوزه های مرتبط با منافع محور مقاومت استفاده کرد. از دیگر نکاتی که در زمینه توافق راهبردی با روسیه باید به آن دقت کرد، این است که باید تلاش کرد تا پیوند بیشتری با ساختارهای نهادی فراملی روسیه برقرار کرد. همین طور ارتباطات فرهنگی میان مردم ایران و روسیه را افزایش داد.

جمع بندی

امروزه الگوهای همکاری بین کشورهای مختلف شکل های جدیدتر و پیچیده تری به خود گرفته است. یکی از این شیوه ها امضای قرارداد همکاری راهبردی است. در این نوع از همکاری دو کشور متعهد می شوند تا در زمینه های گوناگونی با یکدیگر همکاری کنند. همچنین باهم توافق می کنند که این همکاری مستقل از شرایط سیاسی باشد. در میان کشورهای مختلف جهان، ایران می تواند با کشور روسیه قرارداد همکاری راهبردی امضا کند. در این پژوهش سعی شده است که موضوع امضای سند همکاری راهبردی بین ایران و روسیه امکان سنجی شود و همچنین انگیزه های این توافق در دو کشور برشمرده و سپس چالش های پیش روی این توافق برشمرده شود. در پایان این پژوهش نیز پیشنهادهایی برای تسهیل روند امضای این توافق ارائه شده است که از آن ها می توان به آگاهی بخشی افکار عمومی و تغییر ادراک تصمیم سازان روسیه اشاره کرد.

این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی توسط مهدی امیری در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.