ملاحظات امنیتی آمایش سرزمین در جمهوری اسلامی ایران

آمایش سرزمین دانشی میان رشته ای و چند تخصصی است که به ارتباط بین انسان، فضا و فعالیت های انسان نظم می دهد. یکی از مهم ترین ابعاد و ملاحظات آمایش سرزمین، بعد امنیتی آن است. در ادبیات  نظامی هر کشور، شناخت  ویژگی های  جغرافیای  خودی  و دشمن  برای  مقاصد دفاعی یکی از اساسی ترین مفهوم ها به حساب می آید. دولت ها همواره درصدد دستیابی به سازوکارهایی هستند که برمبنای آن، توان دفاعی خود را افزایش داده و قادر به دفع تهدیدات شوند. تجربه  هشت  سال  دفاع  مقدس ، ضرورت شناخت  نقش عوامل طبیعی و انسانی در مقابله  با تهدیدها (در ابعاد نظامی ، فرهنگی ، اقتصادی ، سیاسی  و…) را در سطوح ملی ، منطقه ای و فرامنطقه ای  (تاکتیک  و استراتژیک ) آشکارتر ساخته است .

کلیدواژه: ملاحظات، امنیت، آمایش سرزمین، توسعه اقتصادی، جمهوری اسلامی ایران.

ضرورت و اهداف پژوهش

آمایش سرزمین، اصطلاحی است که در ادبیات جغرافیا، نظامی، انتظامی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی به کار می رود و عبارت است از «نوعی برنامه ریزی راهبردی (استراتژیک) که سعی دارد ارتباط انسان با محیط و فعالیت هایش را موردمطالعه قرار دهد». هدف کلی آمایش سرزمین، سازمان دهی فضا به منظور بهره وری مطلوب از سرزمین در چارچوب منافع ملی است. آمایش سرزمین در ایران تأکید خاصی بر دیدگاه فضایی- مکانی و جغرافیایی در برنامه ریزی توسعه و تکامل ملی دارد. با توجه تهدیدات و خطرات روزافزون نظامی-امنیتی، توجه به ملاحظات دفاعی-امنیتی از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ اما متأسفانه در ایران از توجه به طرح هایی برای دفاع سرزمینی و حفاظت از مراکز و تأسیسات حیاتی در مقابل تهدیدات و حملات نظامی غفلت شده است. لذا شناخت تحولات اقتصادی و اجتماعی برای رسیدن به راهکارهای عملی و رفع تنگناها و موانع فراروی آمایش سرزمین بسیار ضروری است. به همین منظور اقداماتی نیز انجام شده است؛ اما نتیجه بخش نبوده است.

منابع تنش جغرافیایی ایران و همسایگان

امروزه امنیت ملی دولت ها، تحت تأثیر نوع فضای استراتژیک مسلط بر امنیت منطقه ای است. منابع جغرافیایی تنش بین کشورها می تواند جنبه ژئواکونومیکی، ژئوپلیتیک، ژئواستراتژیک و یا ژئوکالچری داشته باشد. ازجمله منابع جغرافیایی تنش بین کشورها از منظر ژئواکونومیکی، «اختلاف نظر در مکان تقسیم آب»، «برداشت گسترده از بخش علیای رودخانه ها»، «اختلاف بر سر مالکیت جزیره ها و میدان های نفتی»، «محدوده های فلات قاره» و «حق دسترسی دولت های محصور در خشکی به آب های آزاد از طریق عبور از کشور همسایه» است. همچنین «اختلافات دیرینه دامنه دار و گوناگون در مورد مرزهای دریایی، زمینی و حتی هوایی»، «گسترش سرزمینی یک گروه قومی در دو سوی مرز بین المللی» و «امتداد سرزمینی و جمعیتی بخشی از یک ملت در کشور هم جوار» در شمار مسائل ژئوپلیتیک به شمار می روند. از میان منابع مشاجره که مطرح شد، در رابطه با کشور عراق هر سه نوع وجود دارد؛ مثلاً برداشت از بالادست رودها می تواند یک منبع مشاجره ژئواکونومیک باشد و یا مسئله کردها می تواند در غالب مشاجره ژئوپلیتیکی مطرح شود؛ همچنین رقابت دیرینه قومی و ملی گرایانه مبتنی بر ناسیونالیسم عرب می تواند در قالب ژئوکالچر مطرح شود.

ملاحظات دفاعی – امنیتی در استقرار و آمایش سرزمینی مراکز و تأسیسات نظامی

معمولاً اولین هدف موردنظر دشمن در حمله و تهاجم نظامی به یک کشور، مراکز و پایگاه های نظامی آن کشور است. رویکرد آمایشی به سامان دهی سازمان دفاعی یک کشور باعث می شود که سازمان فضایی نیروهای مسلح به گونه ای در فضا استقرار پیدا کند که حداکثر امنیت و قابلیت دفاعی را برای کشور فراهم کند. به عنوان نمونه برخی از پایگاه ها (پادگان ها، مراکز آموزشی و …) درگذشته جز محدوده خارج از شهر بوده اما امروزه در داخل شهر قرار دارد و به عنوان یک هدف نظامی برای دشمن به حساب می آیند. ازاین رو ازلحاظ دفاعی در شهرسازی امروز توصیه می شود که این گونه مراکز و پایگاه های نظامی به خارج از شهر انتقال پیدا کند و همچنین در ایجاد کارخانه ها و صنایع نظامی و جابجایی آن ها تدابیری اندیشیده شود. برخی از مهم ترین ملاحظات و الزامات دفاعی و امنیتی در استقرار و آمایش سرزمینی مراکز و تأسیسات نظامی عبارت اند از:

• دارا بودن حداقل ۲۰ کیلومتر فاصله از شهرها و مراکز اصلی جمعیتی؛
• وجود فاصله حداقل ۵ کیلومتر با نیروگاه ها، پالایشگاه ها، کارخانه های بزرگ و حیاتی؛
• عدم وجود کابل های فشارقوی برق، لوله، گاز، نفت در منطقه پیش بینی شده؛
• قابلیت پدافند هوایی از منطقه موردنظر برای پدافند عامل و غیرعامل؛
• داشتن حداقل ۱۰۰ کیلومتر فاصله با مناطق بحرانی.

همچنین در آمایش سرزمین از بعد دفاع توجه به نکات زیر لازم و ضروری است؛

• مسئله ی دفاع از کشور پهناور ایران به عنوان یک وجود زنده و بیدار با توجه به وجود همسایگان گوناگون، مرزهای خشکی و دریایی طولانی و متنوع، حضور نیروهای خارجی در منطقه و تنوعات منطقه ای در کشور؛
• تراکم زیاد جمعیت کشور در تهران و چند شهر بزرگ، استقرار بیش از ۷۰٪ صنایع کشور در استان تهران، اصفهان و آذربایجان؛
• ضرورت حمایت از مردم هنگام خطر وقوع تهدیدات نظامی؛
• وجود تأسیسات عظیم دفاعی کشور و نقش ارزشمند اقتصادی فعالیت ها و صنایع نظامی در بهبود وضعیت مناطق توسعه نیافته – مثلاً مناطق مرزی.

بررسی مشکلات آمایش سرزمین در ایران و ارائه پیشنهادات

بررسی ها نشان می دهند که برنامه های آمایش سرزمین که در ایران تهیه شده نتوانسته انتظارات و اهداف موردنظر را برآورده سازد. از مهم ترین مشکلات برنامه ریزی آمایش سرزمین در ایران می توان به مواردی چون قوانین و مقررات ناکارآمد، جدی نگرفتن و بی تفاوتی از سوی مسئولین امر و شناخت اندک مسئولان و مدیران دولتی از مقوله آمایش سرزمین اشاره کرد. لذا مهم ترین راهکارهای بهبود فرآیند برنامه ریزی آمایش سرزمین به ویژه در بعد دفاعی – امنیتی عبارت اند از:

• ارائه یک تعریف جامع، کامل و موردقبول همه محققان از آمایش سرزمین؛
• ایجاد سازمان مستقل به علت فرابخشی بودن آمایش سرزمین؛
• ایجاد گروه تحت عنوان آمایش سرزمین بر اساس نیاز در ارگان ها و نهادهای کشور؛
• تحقیق بررسی در مکان گزینی برای ساخت مراکز دفاعی، امنیتی و استقرار نیروهای نظامی با در نظر گرفتن شرایط جغرافیایی.

جمع بندی

آمایش سرزمین دانشی میان رشته ای و چند تخصصی است که ارتباط بین انسان، فضا و فعالیت های انسان را نظم می بخشد. امروزه امنیت ملی دولت ها تحت تأثیر نوع فضای استراتژیک مسلط بر امنیت منطقه ای است. از همین رو جمهوری اسلامی ایران می تواند با استفاده از موقعیت مرکزی و محوری خود به عنوان کانون صلح و همبستگی بین منطقه ای باشد. بررسی ها نشان می دهند که برنامه های آمایش سرزمین که در ایران تهیه شده نتوانسته انتظارات و اهداف موردنظر را برآورده سازد. مهم ترین مشکلات این برنامه ریزی آمایش سرزمین مواردی چون قوانین و مقررات ناکارآمد، جدی نگرفتن و بی تفاوتی از سوی مسئولین امر و شناخت اندک مسئولان و مدیران دولتی از مقوله آمایش سرزمین هستند. لذا پیشنهاداتی برای بهبود این برنامه ریزی ها ارائه شد.

این مطالعه در مدرسه حکمرانی شهید بهشتی با همکاری مسعود اسدی محل چالی و احمدعلی محمدی در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.