تحلیل راهبردی حاشیه نشینی

نسبت جمعیت ساکن در شهرهای جهان تا سال ۲۰۲۵ از ۶۰ درصد عبور خواهد کرد. این وضعیت برای کشور ما نیز متصور است به گونه­ای که در سال های آتی جمعیت حاشیه ­نشین کشور به ۲۰ میلیون نفر خواهد رسید. حاشیه­ نشینان با بازتولید فقر نمی ­توانند در راستای اهداف توسعه پایدار از جمله «پایان دادن به فقر در تمامی اشکال آن، پایان دادن به گرسنگی و ناامنی غذایی، ایجاد شهرهای ایمن و تاب­ آور، ایجاد آموزش فراگیر و همگانی و غیره» حرکت کنند. این وضعیت در کنار فشارها و تنگناهای جمعیت و توسعه، نیاز به اتخاذ سیاست­ هایی از سوی برنامه ­ریزان و کارشناسان به منظور کنترل و مهار این پدیده همه ­جایی دارد.

کلیدواژه: حاشیه ­نشینی، مهاجرت

ضرورت و اهداف پژوهش

گسترش حاشینه­ نشینی نگرانی­ های متفاوتی برای دولت­­ ها در پیشبرد امر توسعه و ایجاد عدالت ایجاد می­ کند. توجه به این پدیده از جهاتی همچون ناکامی در حرکت در راستای اهداف توسعه پایدار، رشد نابرابری و ایجاد فاصله طبقاتی و رشد آسیب­ ها و بالا رفتن هزینه­ های اقتصادی-اجتماعی حائز اهمیت است. مطالعه حاضر می­ کوشد تا از طریق جلسات علمی مختلف به استخراج لایه­ های چندگانه حاشیه ­نشینی بپردازد و در نهایت با ارائه دستورالعمل­ ها، راهکارها و نیز سیاست­ های رویارویی با این پدیده همراه شده است.

روش شناسی پژوهش

این مطالعه با هدف استخراج مضامین موجود در گفتگو و مصاحبه با متخصصان حوزه حاشیه­ نشینی انجام گرفته است. مهم ترین ایده­ ها با استفاده از استراتژی مضمون­یابی و تتبع نظری استخراج شده و سپس در قالب درون­مایه ­ها و مضامین اصلی به واکاوی آن پرداخته شده است.

آسیب­ شناسی حاشیه­ نشینی

توجه به پدیده حاشیه ­نشینی از جهات زیر مهم و استراتژیک محسوب می­شود:

• ناکامی در نیل به توسعه پایدار با بازتولید فقر و فشار مضاعف بر منابع
• تهدید امنیتی و سیاسی در پی عدم شکل­ گیری نهادهای مدنی قوی و شکل­ گیری گروه­ ها و باندهای سرقت، مواد مخدر و ازدیاد جمعیت بیکار در این مناطق
• رشد نابرابری و ایجاد فاصله طبقاتی در اثر کمبودهایی از جمله آگاهی، درآمد و امنیت اقتصادی
• کاهش مشارکت اجتماعی- سیاسی به علت اشتغال دائمی به تامین نیازهای اولیه و معیشتی و از سویی شکاف درآمدی و نابرابری در دسترسی به منابع
• رشد آسیب ­ها و بالا رفتن هزینه­ های اقتصادی-اجتماعی به علت سعی در تامین نیازها با دور زدن قانون و اشتغال غیر رسمی و غیرمجاز

لایه­ های چندگانه مواجهه با حاشیه ­نشینی

۱)    حوزه اجتماعی

• تقویت مشارکت هدایت شده: تحرک­ بخشی و قوام ­دهی به اجتماعات حاشیه­ نشینان از طریق نیروی بیرونی متاثر از ساخت و بافت حاشیه­ نشینان، فرهنگ پذیرفته شده بین آنان و مشارکت خود آنان
• تعلق بخشی: اجتماع محوری از پایین به بالا، محله ساختاری و تعلق ­بخشی از طریق دلبستگی به محل زندگی، گروه و علقه­ های همسایگی و اشتغال پایدار
• جذب به منظور کمرنگی ساختار موزاییکی: ادغام و جذب افراد در ساخت اصلی جامعه، انسجام بخشی به قومیت­ ها و هویت­ های فاقد مرکز و پراکنده

۲)    معنایی و مفهومی

• تفکیک و انسجام­ بخشی معنایی: تدقیق معنایی مفاهیم حاشیه نشینی، اسکان غیررسمی، بافت ناکارآمد، حلبی­آباد به منظور تشخیص نوع به­ کارگیری سیاست­ ها
• سیاست هویت و به ­رسمیت شناختن: دوری از نگاه ضربتی و موقتی و استفاده از سیاست به رسمیت ­شناختن مهاجرتی و ادغام و جذب آنان
• مطالعه تفکیک شده خرده فرهنگ­ های محلی
• کاهش داغ ننگ و اعتبار: ایجاد حس اثربخشی اجتماعی و برچسب­ زدایی با استفاده از شیوه ­های آموزشی چندبعدی

۳)    قابلیتی

• دارایی محوری به­ جای نیازمحوری: تمرکز بر ظرفیت­ ها و قابلیت­ های فردی و اجتماعی و پرهیز از توجه صرف بر نیازها و ارائه خدمات به این مناطق
• مهارت­ های ارتباطی و اجتماعی: ایجاد غلظت، تراکم و عمق بخشی به روابط بین گروهی و درون­ گروهی با ورود در بین گروه ­های اجتماعی غیرخودی

۴)    روانشناسی اجتماعی

• تقویت خودپنداره و حس مثبت بودن: ایجاد بسترهایی به منظور غلبه بر خودپنداره (تفکر منفی و ضعیف از خود و زندگی)، مشارکت اجتماعی و آینده ­نگری
• کشف از درون: توجه به مسئله از نظر افراد درگیر نه از نظر منابع قدرت و متخصصان مسائل اجتماعی و جامعه­ پذیر ساختن این افراد
• موضوع شناخت: تبدیل نگاه از بالا به پایین به نگاه هم ­عرض

۵)    سازمانی و حقوقی

• موازی­کاری و ناهمگرایی نهادی: ارتباط ارگانیک سازمان­ های ذیربط مانند شورا یاری، شهرداری، استانداری و غیره
• اسناد و قوانین مصرح و شفاف: ارائه الزامات فرادستی و جلوگیری از بخشی­ نگری و تفکر مقطعی

۶)    تئوریک

• تفکر مهندسی: تولید حاشیه در پی تفکر خطی، فارغ از ارزش و از بالا به پایین و عدم توجه به همسایگی­ ها، محله­ ها و فرهنگ ذینفعان
• تقویت تفکر پیشگیرانه: پیشگیری از وقوع حاشیه نشینی با اقداماتی مانند کنترل دافعه شهرهای کوچک و عریض سازی جاذبه­ های اقتصادی مبدا مهاجرت­ ها
• تجارب و الگویابی موفق: ارزیابی سیاست­ های اجرا شده در کشور و برنامه ­های توسعه شهری در جهان و تدوین الگوی شهر ایرانی اسلامی

۷)    نهادی

• نهادسازی: تقویت نهادهای رسمی و غیر رسمی مانند نهادهای خانواده، ازدواج مشروع و اشتغال
• توانمندسازی: مشارکت همه اقشار جامعه و اعتقاد به مردم و توانایی درونی آنان

۸)    اقتصادی

• زندگی در وقت و معیشتی: خروج از اشتغال غیر رسمی و درآمد معیشتی و توجه به اشتغال مولد پایدار
• دسترسی به فرصت­ها: دسترسی عادلانه به فرصت­ ها و امکانات برای همه افراد جامعه به منظور فروکش کردن مهاجرت­­ ها

ترسیم راهبرد مقابله با پدیده حاشیه­ نشینی

الف) چالش ­های پیش­رو

• ایجاد بانک اطلاعاتی از ساکنین مناطق حاشیه­ نشین
• ریشه ­یابی مهاجرت و بهسازی و ارتقای کیفیت زندگی در مبدا
• عدم نظارت و کنترل شهرداری ­ها و نیاز به بازنگری قوانین
• توجه کمتر به نظام خانواده در برنامه ­های معطوف به مناطق حاشیه ­نشین

ب) الزامات ساختاری

• الزامات قانونی و نهادی فرادست: قرار دادن در راستای قانون اساسی و سیاست­ های کلی نظام
• الزامات محیط شناختی: متناسب بودن با ظرفیت­ ها و استعدادهای طبیعی و جمعیتی
• الزامات اجتماعی: همسازی با مناسبات اجتماعی، هنجارهای جمعی و سرمایه­ های انسانی و اجتماعی
• الزامات فرهنگی-تاریخی: سرلوحه قرار دادن بسترهای فرهنگی، سنن و آداب فرهنگی

ج) راهکارهای مواجه با حاشیه­ نشینان

• سیاست ­های ایجابی
• بهسازی محیطی
• ارائه خدمات بهداشتی و درمانی
• ایجاد بسترهای عمرانی برای بهسازی زاغه­ ها و حاشیه­ ها
• طراحی محدوده مکانی خاص برای استقرار
• به رسمیت شناختن
• مشارکت دادن در امور اجتماعی خود
• ارائه شناسنامه
• ارائه سند برای خانه­ های قول­نامه­ ای
• بهسازی اجتماعی و توانمند سازی
• تضمین حق سکونت طولانی مدت
• ایجاد ذهنیت مثبت نسبت به این مناطق

• سیاست­ های سلبی
• برنامه ­ریزی بازدارنده در حوزه قانون­ گذاری
• جرم­ انگاری استقرار در این مناطق
• محروم ­سازی از تسهیلات قانونی برای فرزندان (آموزشی)
• استفاده از سامانه­ های نظارتی و کنترلی سطح کلان
• لغو امتیازات شهروندی در اسکان و مهاجرت به حاشیه ­ها
• تخریب امکانات زیرساختی
• ممانعت استفاده از خدمات اجتماعی
• ممانعت از ورود تسهیل­گران و مشاوران اجتماعی

د) عملیاتی سازی در قالب کارگروه ها

• کارگروه”مبانی و غایات حیات شهری”
• کارگروه”عمران و محیط شهری”
• کارگروه”حکمرانی شهری”
• کارگروه”تلفیق و تدوین الگو”

جمع بندی

حاشیه­ نشینی در کشور امری تدریجی بوده که دلایل آن متفاوت هستند. شرایط نامناسب اقتصادی از مهمترین پیش­ران ­های مهاجرت به حاشیه شهرهای بزرگ بوده است. این امر امروزه به دلیل فشارهای محیطی و اضطراب­ های ناشی از خشکسالی تشدید شده است. آنچه در خور اهمیت و بررسی است نگاه چند بعدی و کلان است تا بتوان با طراحی بسته ­های سیاستی دقیق با این پدیده مقابله کرد. مهمترین مکانیسم برخورد با حاشیه نشین­ ها با وضعیت فعلی، به رسمیت شناختن آن­ ها است و ایجاد بستر به منظور تقویت مشارکت و توانمندسازی آن­ ها مهمترین سیاست به رسمیت شناختن است. علاوه بر این، سیاست مهاجرت معکوس نیز از دیگر راهبردها است.

این مطالعه در اندیشکده پایا توسط ابوذر قاسمی نژاد انجام شده است.