چالش های موجود در بخش کشاورزی ایران

بخش کشاورزی به عنوان تأمین  کننده حدوداً ۸۰درصد مواد غذایی جایگاه مهمی در اقتصاد کلان کشور دارد. برخی از چالش های بخش کشاورزی کشور عبارت است از:  نبود راهبردهای میان مدت و بلندمدت، ناپایداری منابع کشاورزی، عدم تعادل سفره های آب زیرزمینی، ناهماهنگی برنامه های آب و کشاورزی، بالا بودن هزینه تمام شده تولید، عدم کفایت سرمایه گذاری و بالا بودن نرخ کارمزد، تغییرات اقلیم، عدم حمایت از گسترش خصوصی سازی بخش کشاورزی در کلیه ابعاد، نارسایی زنجیره تأمین و عدم تعادل عرضه و تقاضای محصولات کشاورزی، پایین بودن سرانه زمین و محدودیت دسترسی فعالان بخش کشاورزی به تکنولوژی های مناسب.

ضرورت و اهداف پژوهش

بخش کشاورزی وظیفه تأمین نیاز غذایی با اتکا بر تولید ملی، استفاده بهینه و کارآمد از منابع تولید، حفاظت از منابع طبیعی تجدیدشونده و افزایش درآمد کشاورزان را برعهده دارد. این بخش با برخورداری از ۶.۶درصد تولید ناخالص داخلی، ۱۷.۷درصد اشتغال، ۵.۹درصد صادرات غیرنفتی، تأمین کننده حدود ۸۰درصد مواد غذایی و ۹۰-۸۰درصد مواد اولیه صنایع مورد نیاز کشور، جایگاه مهمی در اقتصاد کلان کشور دارد. در این پژوهش، چالش های بخش کشاورزی ارائه شده است.

چالش های بخش کشاورزی

در ادامه چالش های بخش کشاورزی تشریح شده است.

• نبود راهبردهای میان مدت و بلندمدت و عدم استمرار سیاست ها: تعیین رشد خطی برای کشاورزی و عدم توجه به ماهیت و ریسک های طبیعی بخش کشاورزی در برنامه ریزی، منجر به ناکارآمد بودن برنامه های تدوین شده برای بخش شده است. همچنین عدم پایبندی به سیاست های اخذ شده، یکی از معضلات جدی سیاست های اتخاذ شده در بخش کشاورزی است.
• نوسانات و میزان وابستگی امنیت غذایی به واردات: بررسی ضریب خوداتکایی کشور در تأمین مواد غذایی طی سال های ۹۵ الی ۹۷ حاکی از نوسانات و ناپایداری میزان خوداتکایی مواد غذایی کشور است؛ لذا باید در سیاست های کلی و اجرایی بخش کشاورزی تجدیدنظر صورت گیرد.
• ناپایداری منابع کشاورزی: توسعه پایدار کشاورزی و ایجاد امنیت غذایی در گرو حفاظت و بهره برداری بهینه از منابع سه گانه اصلی کشاورزی یعنی آب، خاک و منابع ژنتیکی است. تحقق امنیت غذایی و استقلال اقتصادی کشور نیازمند توسعه پایدار بخش کشاورزی و افزایش تولیدات آن می باشد.
• بالا بودن هزینه مبادله و پایین بودن رابطه مبادله بخش کشاورزی نسبت به سایر بخش ها: رابطه و هزینه مبادله، دو عامل تأثیرگذار بر بخش کشاورزی هستند که از سیاست های اقتصادی دولت تأثیر می پذیرند.
• عدم کفایت سرمایه گذاری و بالا بودن نرخ کارمزد: با توجه به روند کاهنده سرمایه گذاری در بخش کشاورزی، گران بودن منابع بانکی برای فعالین بخش و نبود منابع حاصل از پس انداز در بین فعالین روستایی، بهبود سرمایه گذاری در بخش کشاورزی یکی از چالش های مهم پیش روی سیاست گذاران برای تدوین استراتژی توسعه بخش کشاورزی است.
• عدم تعادل سفره های آب زیرزمینی: برداشت های بی رویه از منابع آب زیرزمینی سبب ایجاد پیامدهای اقتصادی از جمله کاهش سطح زیرکشت محصولات زراعی و تغییر الگوی کشت می گردد که سبب کاهش درآمد سالانه می باشد.
• عدم تناسب جمعیت بهره برداران با ظرفیت های بخش کشاورزی و مهاجرت از مناطق روستایی: طبق اطلاعات مرکز ایران، مهاجرت از روستا به شهر از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۸۵ روند افزایشی داشته و از سال ۱۳۸۵ به بعد کاهش یافته است. علت این مسئله، کاهش جمعیت روستایی و در برخی موارد خالی از سکنه شدن جمعیت روستایی کشور است. یکی از مهم ترین عوامل کاهش شاغلان بخش روستایی کشاورزی، اختلاف درآمد میان شهرها و روستاهای ایران می باشد که انگیره ای برای جابه جایی جمعیت از مناطق روستایی به شهری است.
• تغییرات اقلیم و تأثیرات آن بر کشاورزی: با توجه به پیامدهای منفی اقتصادی و امنیتی تغییرات اقلیمی، اتخاذ سیاست های جبرانی و ظرفیت سازی سازمانی، سیستمی و انسانی توسط دولت به منظور کاهش تأثیرات منفی احتمالی تغییرات اقلیمی در ایران اجتناب ناپذیر به نظر می رسد. بخش خصوصی می تواند با حفظ فضای کسب وکار و منافع در این زمینه مؤثر باشد.
• عدم حمایت از گسترش خصوصی سازی بخش کشاورزی: از آن جایی که بیشتر از ۹۸درصد اراضی و فعالیت های تولیدی متعلق به تولیدکنندگان بخش خصوصی می باشد، با رعایت ابعاد حفاظتی می توان وظایف دولت در بخش را به وظایف حاکمیتی و سایر امور و فعالیت ها را به تکالیف بخش خصوصی تلقی کرد.
• ناهماهنگی برنامه های آب و کشاورزی: فشارهای سیاسی به برداشت آب بیشتر، استمرار فعالیت های کشاورزی و پایداری بهره برداران را از نظر اقتصادی و زیست محیطی با تهدید مواجه کرده است. در تنظیم برنامه های کشاورزی و اهداف آن عموماً به ظرفیت منابع آبی کشور توجهی نشده است.
• بالا بودن هزینه تمام شده تولید و از دست رفتن تدریجی مزیت تولید در اغلب محصولات: با توجه به نقش هزینه تولید در وضعیت مزیت نسبی محصولات کشاورزی و در نظر گرفتن روند تغییرات شاخص تورم تولیدکننده در ایران و جهان می توان این احتمال را در نظر گرفت که مزیت نسبی تجارت برای بسیاری از محصولات کشاورزی تولید شده ایران در سالیان اخیر از بین رفته است و در صورت تداوم این روند، سبد محصولات صادراتی بخش کشاورزی به تدریج کوچک تر خواهد شد.
• نارسایی زنجیره تأمین و عدم تعادل عرضه و تقاضای محصولات کشاورزی: از جمله موارد مهم در زنجیره تأمین محصولات کشاورزی، بخش صنایع فرآوری محصولات است که طبق بررسی های صورت گرفته، عدم توزیع متوازن صنایع فرآوری در استان ها باعث شده است که در برخی استان ها ظرفیت صنایع بیش از حد مقادیر تولیدات و در برخی استان ها ظرفیت صنایع فرآوری کمتر از مقادیر تولید محصولات کشاورزی می باشد.
• پایین بودن بهره وری زمین، آب و انرژی: ارزیابی تناسب اراضی برای کشاورزی ایران نشان می دهد که علاوه بر محدودیت های آبی، منابع زیرزمینی نیز موانع قابل توجهی را برای تولید پایدار مواد غذایی برای جمعیت رو به رشد ایران ایجاد کرده است. تجارب خارجی و داخلی نشان می دهد که افزایش بهره وری آب از سریع ترین و اقتصادی ترین راه حل هایی است که می تواند ضمن رونق بخشیدن به تولید، ایجاد درآمد و کاهش هزینه ترمیم منابع آب، خسارت وارد شده به منابع آب را ترمیم و احیا کند. با توجه به همبست قوی آب و انرژی، سیاست های اعمالی بر آب، بر انرژی نیز تأثیرگذار است.
• پایین بودن سرانه زمین و عدم استقرار نظام بهره برداری مناسب: کاهش سرانه اراضی به ازای هر بهره بردار نشان از تراکم زیاد نیروی کار در اراضی کشاورزی است که با افزایش بهره وری اراضی منافات دارد. مهم ترین اثر خرد بودن اراضی، عدم صرفه تولید در واحد مقیاس است که سرمایه گذاری های کشاورزی را توجیه ناپذیر می سازد.
• محدودیت دسترسی فعالان بخش کشاورزی به تکنولوژی های مناسب: یکی از مهمترین عوامل توسعه کشاورزی در ابعاد مختلف، استفاده از تکنولوژی های نوین است، با وجود سابقه طولانی مدت تحقیقات در حوزه کشاورزی و پراکندگی مراکز تحقیقاتی و دانشگاه ها در مناطق مختلف، هنوز تحول مورد انتظار در بخش کشاورزی رخ نداده است که به نظر می رسد یکی از دلایل آن، دولتی بودن این تحقیقات است و بخش خصوصی نتوانسته به این حوزه ورود کند.
• محدود شدن مقاصد صادراتی، تأثیر روابط سیاسی بر تجارت، عدم اطمینان صادرکنندگان در انعقاد قراردادهای تجاری و مداخلات دولت در قیمت گذاری محصولات کشاورزی: از جمله آفات بخش کشاورزی، سیاست های نامناسب مداخله جویانه دولت در قیمت گذاری محصولات کشاورزی است که از سیاست های رایج در بخش کشاورزی در دهه های اخیر بوده است به طوری که قیمت بسیاری از محصولات کشاورزی تحت تأثیر این مداخلات بوده است؛ این مداخلات عمدتاً از طریق کنترل قیمت کالاها، اعمال سهمیه و یا پرداخت یارانه بر نهادهای تولید آن ها صورت گرفته است.

جمع بندی

بخش کشاورزی وظیفه تأمین نیاز غذایی با اتکا بر تولید ملی، استفاده بهینه و کارآمد از منابع تولید، حفاظت از منابع طبیعی تجدیدشونده و افزایش درآمد کشاورزان را برعهده دارد. بخش کشاورزی کشور با چالش های بسیاری مواجه است؛ یکی از چالش های بخش کشاورزی، پایین بودن بهره وری زمین، آب و انرژی می باشد که تجارب نشان می دهد که افزایش بهره وری آب می تواند ضمن رونق بخشیدن به تولید، خسارت وارد شده به منابع آب را ترمیم کند.

این مطالعه در مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب با همکاری عباس کشاورز، بهزاد فکاری سردهایی، اعظم بیکی، عبدالرحیم خسروی، محمدمهدی فارسی، راحله ملکیان و عاطفه نژندعلی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.