الزامات تحقق گام دوم انقلاب در گردشگری با محوریت گردشگری خانوادگی

گردشگری صنعتی پیشرو در توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و یکی از ابزارهای کلیدی گام دوم انقلاب اسلامی به­ شمار می­ رود. از متون اسناد بالادستی چنین برداشت می­ شود که به دلیل اتخاذ رویه­ های اجرایی نادرست تاکنون موجبات توسعه پایدار و مطلوب گردشگری فراهم نمایده است. ضعف در زیرساخت­ ها، بالا بودن هزینه­ های سفر، پندارهای نادرست در مورد گردشگران، وضعیت نامناسب خدمات اولیه و …. از موانع رونق گردشگری در کشور است. به­ نظر می­رسد عدم توفیق این صنعت تا حد زیادی ناشی از نبود نگاه دقیق به گردشگر و پدیده گردشگری مبتنی بر اهداف­ و آرمان­های انقلاب اسلامی است.

کلید­واژه: گردشگری، گام دوم انقلاب اسلامی، گردشگری خانوادگی

ضرورت و اهداف پژوهش

سفر و گردشگری یکی از بزرگ ­ترین بخش های اقتصادی جهان است که اشتغال ­زایی، توزیع ثروت، رفاه و کامیابی را به ارمغان می­اورد. این صنعت به میزان زیادی به نگرش تصمیم­ گیران کلان کشور و اسناد بالا­دستی بستگی دارد. صنعت گردشگری علی­رغم غنای کشور از منظر ظرفیت­ ها و جاذبه ­ها، در مقایسه با روند روبه رشد جهانی گردشگری، توسعه چندانی نداشته است. از این­رو در این گزارش سعی شده است تا با بررسی پیشینه و ساختار فعلی گردشگری، ضعف­ ها و چالش­ های این صنعت شناسایی شود؛ در پایان نیز با توجه به مصادیق نقش ­آفرینی آن در تحقق گام دوم انقلاب، راهبرد عملی و کلیدی در توسعه این صنعت ارائه شود.

گردشگری در ایران

صنعت گردشگری در ایران در هشتاد سال پیش و با تاسیس «اداره جلب سیاحان خارجی و تبلیغات» شکل رسمی به خود گرفت. در سال­ های بعد، «قانون سازمان جلب سیاحان» و «قانون تاسیس وزارت اطلاعات و گردشگری» به تصویب رسید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با تصویب لایحه قانونی، شرکت ­های وابسته ادغام و «سازمان مراکز ایران گردی و جهانگردی» تشکیل شد. مهم ترین تصمیم سیاستگذارارانه در این حوزه، تصویب «قانون توسعه صنعت ایران گردی و جهانگردی» در سال ۱۳۷۰ است. با ادامه توسعه ساختاری این صنعت، سرانجام در سال ۱۳۹۸ «وازرت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع­دستی» ایجاد شد.

برنامه­ ها و خط ­مشی­ های راهبردی کلان هرکشور، ثمره محیط سیاسی، ارزش­ ها و ایدوئولوژی حاکم، رویکرد قدرت و اصول نهادینه آن کشور است. پیش از انقلاب اسلامی، یکی از مهم ترین اقدامات دولت در برنامه ­ریزی گردشگری، انعقاد قرارداد طرح جامع گردشگری با شرکت سوئیسی «توریست کنسولت» بود. به­جز این طرح جامع، چندین طرح دیگر نیز مطالعه گردید. محورهای اساسی این برنامه­ ها کسب وجهه بین­ المللی، ایجاد ساختار تشکیلاتی و نظام اجرایی جدید، توسعه خدمات گردشگری، شناخت و معرفی گردشگری و … بود. آمارها نیز رشد تعداد گردشگران ورودی به کشور بین سال­های ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۲ را نشان می­دهد.

پس از انقلاب اسلامی موضوع گردشگری متناسب با تحولات جهانی به عنوان یکی از اشتغال­زاترین صنایع مورد توجه نبوده و عموما ذیل امور مربوط به فرهنگ و تابعی از راهبردهای فرهنگی بوده است. رونق گردشگری در قالب حفظ و مرمت ابنیه تاریخی، ایجاد موزه­های تخصصی با محوریت دفاع مقدس و نیز توسعه زیرساخت ­ها و امکانات برای زائران از جمله اقدامات مطلوب است؛ اما به زعم برخی صاحب­ نظران ظرفیت­ های گردشگری کشور چندان موردتوجه قرار نگرفته است. با این وجود آمارها بیانگر رشد تعداد گردشگران ورودی و درآمد ارزی حاصله طی چهار دهه اول انقلاب است.

در این میان غنای جاذبه­ های جهانی ثبت شده یکی از عوامل رونق صنعت گردشگری در کشورهای مختلف است. از منظر سازمان جهانی گردشگری، کشور ایران به دلیل تنوع اقلیمی و زیستی جزء ۵ کشور برتر جهان و از نظر تاریخی و فرهنگی بین ۱۰ کشور برتر دنیا قرار دارد. فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران شامل ۲۴ مکان به ثبت رسیده است که می­توان از این میان به چغازنبیل، تخت­جمشید، میدان نقش جهان اشاره کرد. فهرست آثار ملی ایران نیز مجموعه­ ای از آثار تاریخی است که طبق آخرین آمارها شامل حدودا ۳۲.۴۰۰ اثر غیر­منقول و ۱۳.۲۰۰ آثار منقول است.

نقش ­آفرینی گردشگری در تحقق گام دوم انقلاب

صنعت گردشگری، صنعتی پیشرو در توسعه اقتصادی، با کارکرد های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی حتی امنیت پایدار است. کارکرد های توسعه صنعت گردشگری عبارت­اند از:

الف) ایجاد رفاه عمومی و افزایش عدالت اجتماعی: توسعه صنعت گردشگری به واسطه آثار اقتصادی از جمله افزایش درآمد ملی و ایجاد فرصت های شغلی، رفاه عمومی و افزایش عدالت اجتماعی را فراهم می­اورد. همچنین موجب رفع شکاف طبقاتی و ایجاد و توسعه تسهیلات و زیرساخت­ های مقصد می­ شود.

ب) حمایت از تولید ملی و استفاده از منابع و ظرفیت­ ها داخلی: گردشگری صنعتی است که با اتکا به منابع طبیعی و فرهنگی موجود هر کشور قابل بهره­ برداری بوده و منبع عظیمی برای صادرات ملی به شمار می ­رود.

پ) عدم وابستگی به نفت: توسعه صنعت گردشگری با توجه به تنوع درآمدی، جبران کمبود درآمدهای ارزی و … در شرایط تحریم­ های ظالمانه تا حد زیادی می­تواند آسیب­­ پذیری در حوزه نفت را کاهش دهد.

ت) اشتغال­ زایی: صنعت گردشگری به­عنوان یک اشتغالزای عمومی مطرح است و ۱۰ درصد از کل اشتغال جهانی را تشکیل می­دهد. علاوه بر این، مردمی­ بودن و درگیر نمودن حجم عمده­ ای از بخش غیردولتی، یکی­ دیگر از ویژگی ­های این صنعت است.

ه) دیپلماسی بین­ المللی: گردشگری یک صنعت خدماتی با کارکردهای فرهنگی-اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی است که موجب ترویج تفاهم بین ­المللی، انتقال صحیح فرهنگ، ارزش­ ها و باورها، گسترش صلح و دوستی و … می ­شود.

و) بهبود عزت و مباهات ملی و ترویج سبک زندگی ایرانی-اسلامی: توسعه این صنعت موجب حفظ و احیای الگوهای فرهنگی و تقویت ادراک بین­ فرهنگی می­شود. در مقیاس ملی نیز، گردشگری داخلی می­تواند گسترش یکپارچگی و همگرایی اجتماعی-فرهنگی در سطح کشور را فراهم نماید.

آسیب­ شناسی حوزه صنعت گردشگری

مقررات و دستور العمل ­ها، رویه­ ها و … در حوزه گردشگری همواره از تنگنا های جدی توسعه این بخش بوده است. برخی از مهم ترین چالش ­های موجود در توسعه گردشگری عبارت­ند از:

• فقدان مدل مشخص و وجود انگاره ­های متفاوت در زمینه توسعه گردشگری
• توجه ناکافی به ظرفیت­ ها و مزیت نسبی کشور در صنعت گردشگری در اسناد بالا­دستی
• نداشتن نقشه جامع توسعه گردشگری و عدم­ پیوست گردشگری به طرح ­های ملی توسعه
• ناتوانی بخش خصوصی در مقابل بخش دولتی
• ضعف زیرساخت­ ها، فقدان سیاست­ های کارآمد و گران بودن سفر برای عامه مردم

ارائه راهبرد

عدم­ توفیق ­ها در توسعه صنعت گردشگری تا حدی ناشی از نگاه سیاست گذاران به پدیده گردشگری است. توسعه این صنعت به بازنگری در نگرش­ ها و الگو ها و تطبیق این الگوها با مولفه­ های فرهنگی و معیار های ارزشی حاکم و سپس رفع موانع نیاز دارد. بر این مبنا گردشگری مبتنی بر خانواده پیشنهاد می­شود. خانواده اساسی ­ترین  نهاد اجتماعی است که با تمرکز بر دو بازار اصلی گردشگران داخلی و گردشگران همسایه راه گشای بسیاری از چالش ­ها خواهد بود.

جمع بندی

صنعت گردشگری در ایران از گذشته­ های دور تاکنون فراز و نشیب­ های چندی را پشت­ سر گذاشته است. پس از انقلاب اسلامی با وجود مقوله گردشگری در اسناد و قوانین بالادستی و دستاورد های قابل­توجه در این  حوزه، توجه ناکافی به همه ظرفیت­ های گردشگری موجب عدم توسعه کافی این حوزه شده است. با توجه به غنای جاذبه ­های گردشگری در ایران، صنعت گردشگری می ­تواند در تحقق گام دوم انقلاب نقش آفرین باشد. با وجود موانع در مسیر توسعه این صنعت، چگونگی توجه حاکمیت به این مقوله یکی از عوامل کلیدی در توفیف یا عدم­ توفیق توسعه آن است. بر این مبنا محور قرار دادن گردشگری خانوادگی پیشنهاد می­ شود.

این مطالعه در مرکز پژوهش ­های مجلس شورای اسلامی با همکاری شهاب طلایی شکری، صادق ستاری فرد و زهرا رحمانی در سال ۱۳۹۸ انجام شده  است.