نقشه مسائل اجتماعی – فرهنگی شیعیان ایران

حیات و پویایی جامعه سبب می شود که پرسش از مسائل اجتماعی پرسشی همواره حاضر و زنده باشد و مطالعه مسائل اجتماعی، چه در حیطه مطالعات جامعه شناختی و چه برای سیاست ها و سیاست گذاران، اهمیت غیر قابل انکاری بیابد. پژوهشگران نیز معمولا ارزش و اولویت ویژه ای برای مطالعه مسائل اجتماعی قائل بوده و حسب زمینه ها و اقتضائات، به گوشه ای یا به سطحی از این مسائل می پردازند. حل مشکل عده ای از مردم با هدف رفع موانع موجود بر سر رشد، رفاه و بالندگی ایشان و هم چنین تلاش برای ارتقای سطح زندگی جمعی و اجتماعی، عموما غایت مطالعه مسائل اجتماعی است که البته پس از شناخت جامعی از کم و کیف این مسائل حاصل می شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

آینده ایران و تشیع، پیوند بسیار عمیقی با یکدیگر دارند. مسائل شیعیان ایران که اکثریت ساکنان این مرز و بوم اند. علاوه بر اهمیت ملی آن، مسئله ای حیاتی برای آینده تشیع محسوب می شود. حجم بسیاری از کنش های اجتماعی- فرهنگی و سرمایه های در گردش امور خیریه و عام المنفعه در ایران با انگیزه ها و اهدافی شیعی در جریان است که بی شک نحوه جهت گیری این اقدامات برای آینده تشیع و ایران حائز اهمیت خواهد بود. طی دهه های اخیر، ورود نهاد دین به جایگاه حکومت داری در ایران، تحولات سریع فرهنگی منتشر از جهانی شدن و ره آوردهای فراوان تجدد، مختصات مسائل اجتماعی- فرهنگی را بیش از پیش پیچیده کرده است. این پیچیدگی و چند بعدی شدن مسائل، خلا ترسیم نقشه مسائل را بیشتر نمایان می کند؛ چرا که دستیابی به نقشه راه مناسب و منطبق با واقعیت، پس از پرداختن به این مهم، ممکن خواهد شد. یکی از آسیب های رایج در این زمینه، تشخیص ندادن مسائل اصلی از فرعی و علت ها از معلول هاست. این گزارش به بررسی چالش ها و مسائل اجتماعی–فرهنگی شیعیان براساس دانش ۶۰ نفراز پژوهشگران دانشگاهی و فعالان مسائل اجتماعی- فرهنگی در ایران تهیه شده است.

روش شناسی پژوهش

نقشه مسائل اجتماعی- فرهنگی شیعیان ایران براساس دانش ۶۰ نفر از پژوهشگران این حوزه تهیه شده است. در انتخاب مشارکت کنندگان تلاش شده است تا حد امکان از همه ی جریان های فکری استفاده شود تا گزارش از جامعیت مناسبی برخوردار باشد. این گزارش در سه مرحله مصاحبه با پژوهشگران، بررسی پژوهش های انجام شده و توزیع پرسش نامه انجام شده است.

بررسی چالش های پیش روی مسائل اجتماعی- فرهنگی شیعیان

یکی از اهداف این گزارش، برجسته سازی چالش های مهمی است که به حضور موثر و مفید نهاد دین و فعالان مذهبی نیازمند است. به نظر می رسد نهاد دین و کنشگرانی که با انگیزه های مذهبی به فعالیت مشغول اند، می بایست توجه بیشتری به برخی مسائل اجتماعی- فرهنگی تاثیر گذار بر آینده شیعیان داشته باشند. از این رو در ادامه به بررسی این مسائل پرداخته شده است:

• چالش های حکمرانی: آمیختگی نهاد دین با سیاست و ضعف حکمرانی، آسیب های متنوعی بر پیکره مسائل اجتماعی- فرهنگی شیعیان در ایران وارد کرده است که این امر موجب بدبینی به نهاد دین شده است. رویکرد تمامیت خواه و تکثر زدا در بدنه حکومت از دیگر آسیب های برآمده از این حوزه است. از میان رفتن ظرفیت ها و قدرت های گفتمان دینی به واسطه کژکاردکردهای نهاد حکومت، یکی از مهم ترین آسیب های مورد اشاره پژوهشگران است.
• چالش های مدرنیته: رشد و گسترش بسترهای ارتباطی و فناورانه، مواجهه شیعیان با جامعه جهانی، سکولار شدن زیست اجتماعی در جهان مدرن، روابط بین المللی در عرصه های مختلف زندگی، ناتوانی شیعیان ایران در همگام شدن با شیوه های نوین تعامل با جهان مدرن مواردی هستند که نقش بسزایی در ایجاد مسائل اجتماعی- فرهنگی شیعیان ایران ایفا می کنند. ناهماهنگی نسل جدید با نظام ارزشی و هنجاری قرائت رسمی تشیع از دیگر آسیب های مهم این حوزه است.
• چالش های روحانیت، مرجعیت و فقه شیعه: مشروعیت و پایگاه اجتماعی روحانیت طی چند دهه گذشته دچار آسیب شده است؛ از جمله مسائل این حیطه می توان به این موارد اشاره کرد: ضعف ساختاری حوزه های علمیه در تربیت طلاب، رابطه روحانیت با حکومت، ضعف نهاد مرجعیت در مواجهه با مسائل اجتماعی- فرهنگی.
• چالش های اقتصادی و معیشتی: شرایط نامناسب اقتصادی به بروز برخی آسیب های اجتماعی – فرهنگی منجر شده و به فردی شدن دینداری در جامعه دامن زده است. از سوی دیگر، عدم توجه کافی و موثر نهاد دین به مسائل اقتصادی و معیشتی نیز موجب دور شدن بخشی از جامعه از گفتمان دینی شده است.
• چالش های نظام آموزشی: ضعف ساختار آموزشی(به صورت عام) و ناکارآمدی آموزش مفاهیم دینی( به صورت خاص) از چالش های شیعیان در ایران است. روز آمد نبودن نظام آموزشی در مواجهه با نیازهای جدید از مسائل مهم این عرصه است. ناکارآمدی نظام یاد شده به ضعف دانش و مهارت در نسل های بعدی شیعیان منجر شده است که آسیب های مهم اجتماعی- فرهنگی را در پی خواهد داشت.
• چالش های تغییر الگوهای هنجاری و ارزشی: مسائلی همچون همبستگی و مسئولیت اجتماعی و تاثیر مذهب برآن در جامعه ایران از موارد پر اهمیت در این حوزه شمرده شده است. کم رنگ شدن چهارچوب های دینی در امور زندگی روزمره و از سوی دیگر، افزایش ظهور زمینه های مبتنی بر اعتقادات و شعائر دینی در بسیاری از کنش های اجتماعی جامعه ایران از دیگر مسائل تغییر الگوهای هنجاری و ارزشی است.
• چالش های دین داری: در این زمینه خبرگان بیشتر بر سه مسئله تاکیده اند: توجه نامتوازن به وجوه مختلف دین داری؛ نظیر تمرکز زیاد بر مناسک و اهمال جنبه های دیگر، ضعیف شدن ساحت معرفتی- تعقلی و ضعف باورهای دینی.
• چالش های مواجهه شیعیان با سایرین: نپذیرفتن تکثر در ساحت اندیشه و عمل (چه درون مذهبی، چه برون مذهبی) یکی از مسائل شیعیان ایران است. موضوع تکثر در جامعه مسئله ای است که ابعادی از آن از ساحت های اعتقادی تشیع برخاسته است و دیگر ابعاد آن از ساحت های اعتقادی تشیع برخاسته است و دیگر ابعاد آن نیز با پیشینه تاریخی و ویژگی های فرهنگی ایران مرتبط است. هم چنین عامل حکومت نیز برچگونگی نگرش و مواجهه با این موضوع اثر گذار بوده است.
• چالش های جمعیتی: مسئله جمعیت، از دیگر مسائل مورد توجه خبرگان است. برخی با توجه به ظرفیت های زیستی کشور با کاهش جمعیت موافق اند و برخی دیگر با در نظر داشتن تاثیر جمعیت در رشد اقتصادی و مسائل امنیتی و به منظور جلوگیری از پیری جامعه بر افزایش آن تاکید دارند. بنابر باور برخی کارشناسان، این مسئله در آینده تشیع موثر خواهد بود.

جمع بندی

آینده ایران و تشیع، پیوند بسیار عمیقی با یکدیگر دارند. مسائل شیعیان ایران که اکثریت ساکنان این مرز و بوم اند. علاوه بر اهمیت ملی آن، مسئله ای حیاتی برای آینده تشیع محسوب می شود. یکی از اهداف این گزارش، برجسته سازی چالش های مهمی است که به حضور موثر و مفید نهاد دین و فعالان مذهبی نیازمند است. به نظر می رسد نهاد دین و کنشگرانی که با انگیزه های مذهبی به فعالیت مشغول اند، می بایست توجه بیشتری به برخی مسائل اجتماعی- فرهنگی تاثیر گذار بر آینده شیعیان داشته باشند. از این رو در این گزارش به بررسی چالش های مهم پیش روی ای حوزه همچون چالش های حکمرانی، مدرنیته، دین داری و … پرداخته است.

این مطالعه در گروه بررسی های راهبردی میراث با همکاری علیرضا رحمانی، محسن امین، سید عباس اسدی و هامون سلامتی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.