واقعی کردن مسئله طلاق با احیای فریضه قرآنی حکمیت

امروزه مسئله طلاق معضل بسیاری از خانواده ها در جامعه ی جهانی و جامعه ی ایران است. این مسئله در دهه ی اخیر افزایش چشمگیری داشته است و خانواده های بسیاری یا با آن مواجه شده اند یا ممکن است در آینده با آن مواجه شوند. محققان بسیاری به دنبال علل و عوامل افزایش طلاق هستند و به دنبال راهی برای کاهش این معضل هستند. با توجه به اهمیت خانواده در اسلام، مراجعه به قران می تواند راهگشای این معضل باشد. در قران بعث حَکَمیت، مَبیت زوجه در بیت زوج در ایام عده و شهادت عَدلین به عنوان راهکار برای پیشگیری از طلاق ذکر شده است. در این میان، حَکَمیت با داوری توسط دو نفر از خانواده زوج و زوجه، درباره ی استمرار زوجیت یا طلاق تصمیم می گیرند.

ضرورت و اهداف پژوهش

خانواده همواره به عنوان اصلی ترین نهاد اجتماعی، زیربنای جوامع و خاستگاه فرهنگ ها، تمدن ها و تاریخ بشر بوده است. از همین رو پرداختن و هدایت آن به جایگاه واقعی اش موجب اصلاح خانواده و غفلت از آن موجب دور شدن بشر از حیات حقیقی خود می شود. یکی از نگرانی های جدی در رابطه با این نهاد مقدس، افزایش آمار طلاق در جامعه، خصوصاً در دهه اخیر است. به نظر می رسد یکی از راه حل های مؤثر برای کاهش این آسیب اجتماعی، نقش آفرینی مثبت خانواده های هریک از زوجین در فرایندهای قانونی طلاق است. بررسی ها نشان می دهد که در قران راهکارهایی برای نقش آفرینی مثبت خانواده در رفع اختلافات زوجین و پیشگیری از طلاق وجود دارد. قرآن کریم در این زمینه فریضه ای به نام حَکَمیت معرفی می کند که طبق آن،  یک نفر حکَم از سوی هریک از زوجین برای داوری میان زوجین و ایجاد سازش میان آن ها برگزیده می شوند و زوجین کار خود را به آن ها می سپارند. در حال حاضر فریضه قرآنی حکمیت در قانون به  صورت دادگاه داوری در آمده است که بخشی از فرآیند قضایی طلاق است نه پیشگیری از وقوع آن. همچنین دادگاه داوری در وضعیت کنونی به حالت نمایشی درآمده و از کارکرد خود خارج  شده است.

بررسی فریضه های قرانی مربوط به طلاق

با توجه به تأکید ویژه ی قرآن بر اهمیت جایگاه خانواده در اجتماع و پیچیده تر شدن مسائل خانواده در دنیای امروز، نیاز به هدایتگری قرآن برای حل این مسائل بیش ازپیش احساس می شود. لذا انتظار می رود که قرآن برای طلاق که یکی از مهم ترین معضل های پیش روی خانواده است و از نگاه آمار بزرگ ترین آسیب اجتماعی حوزه خانواده محسوب می شود، راهکارهایی ارائه دهد. در این بخش به ۳ راهکار یا فریضه ی اساسی قران کریم در مسئله ی طلاق پرداخته می شود:

• بعث حَکَمین: اولین فرضیه ای که در روند طلاق بیان می شود، انتخاب حَکَمی از خانواده زوج و حَکَمی دیگر از خانواده زوجه است. بر اساس آیه ۳۵ سوره نسا درصورتی که جامعه مؤمنین و علی الخصوص خانواده های زوجین از ناسازگاری و جدایی میان زن و شوهر بیم داشته باشند، باید از هر سو حکمی برگزینند تا با نیت اصلاح رابطه ی زوجین، کار آن ها را سامان دهند. زوجین با اختیار دادن به حکمین برای داوری، امر اختلاف را به آن ها می سپارند تا درباره ی استمرار زوجیت یا طلاق تصمیم بگیرند.
• مَبیت زوجه در بیت زوج در ایام عده: بر طبق آیه ۲۲۲ سوره بقره بعد از اجرای صیغه طلاق میان زوجین، ایام عده آغاز می شود و زوجه تا پایان ایام عده حق ازدواج مجدد ندارد. این دستور در آیه ابتدایی سوره طلاق به حدودالله یاد می شود. این آیه علاوه بر تأکید بر رعایت عده ی طلاق، شمارش دقیق ایام عده را ضروری می شمارد و شرط صحت عده را حضور زوجه در منزل زوج در ایام عده می داند که در روایات اهل بیت علیهم السلام، مَبیت زوجه در ایام عده نامیده شده است.
• شهادت عَدلین: آخرین فریضه ی قرانی در فرایند طلاق، شهادت دو نفر عادل مبنی بر عدم سازگاری میان زوجین است. این شهادت ذیل فریضه دوم مطرح می شود و درواقع باید دو نفر عادل بر اجرای دقیق احکام دوران عده شهادت دهند تا حکم طلاق زوجین نهایی شود.

با دقت در این سه فریضه قرآنی درمی یابیم که قرآن کریم بیش از آنکه به دنبال از بین بردن طلاق در جامعه اسلامی باشد به دنبال واقعی تر شدن آن است و هرکدام از این فرائض بخشی از این واقع نمایی را بر عهده  دارند.

بررسی ابعاد روایی موضوع حکمیت

در میان روایات مسئله ی حکمیت در ابواب مربوط به نشوز (تمکین نکردن و نافرمانی) و شقاق (مخالفت و ناسازگاری) مطرح شده و ابعاد مختلفی برای آن لحاظ شده است. «اصل نفوذ حکم حکمین و شروط آن» و «دایره نفوذ حکم حکمین» دو مورد از مسائل مهم آن است. مهم ترین روایاتی که به این مسئله پرداخته اند روایات کتاب شریف بحارالانوار و روایات کتاب شریف الوافی هستند.

• بررسی اصل نفوذ حکم حَکَمین: بررسی روایات نشان می دهد که نفوذ حکم حکمین مورد پذیرش شارع است و حکم حکمین (مشروط به رضایت اولیه زوجین) کاملاً نافذ است. البته این نفوذ مبتنی بر تحقق دو شرط است. شرط اول رضایت زوجین و شرط دوم توافق حکمین بر حکم صادره است.
• دایره نفوذ حکم حکمین: روایات صحیح در باب حکمیت نشان می دهد که حکم حکمین هم در مورد اصلاح و هم در مورد تفریق زوجین نافذ است. لذا این سؤال مطرح می شود که حکم حکمین در موارد اصلاحی چگونه است؟ در مورد پاسخ این سؤال روایت صریح در باب حکمیت نداریم؛ اما به نظر می رسد که در این مورد حکم حکمین، یک «حکم سازشی» است. منظور از حکم سازشی، یک راهکار است که از سوی زوجین باید مورد پذیرش قرار بگیرد. این راهکار را حکمین برای ادامه زندگی و اصلاح بین زوجین مطرح و حکم می دهند که لازم الاجراست.

توصیه ای برای احیای طرح حکمیت

با توجه به  ضرورت احیای داوری خانواده با رویکرد حکمیت قرآنی و استفاده از ظرفیت های اصلاح گری خانوادگی، نهاد جدید حکمیت با محوریت حکمین خانوادگی و معیت مشاوران خانواده تأسیس می شود. به دلیل پیچیده تر شدن مسائل مربوط به خانواده و لزوم وجود جامعیت لازم برای فهم مسائل مربوط به خانواده در عصر حاضر، حضور افراد خبره در کنار حکمین ضروری است. لذا در این طرح از ظرفیت مشاوران خانواده که از طرف قوه قضائیه پروانه دریافت نموده اند، استفاده  شده است. این طرح دارای مزیت هایی چون رسیدگی به پرونده های خانوادگی در نهادی مناسب با خانواده، اصالت دادن به جایگاه خانواده در حل مسائل زوجین و استفاده از ظرفیت واقعی مشاوران در نهاد حکمیت است.

این طرح از ۴ مرحله تشکیل  شده است. مرحله اول ارجاع و نوبت دهی نام دارد. در این مرحله، ارجاع و نوبت دهی مراجعان از طریق سامانه ای مناسب با نهاد حکمیت انجام می شود. مرحله دوم، مرحله غربالگری و تشکیل پرونده است. با توجه به ناپختگی و مسئولیت ناپذیری در ۵ سال اول زندگی، این سال ها بهترین سال های دخالت حکمین برای حل اختلاف است. لذا افرادی که به نهاد حکمیت ارجاع می شوند از این طیف هستند. نهاد حکمیت حتی اگر جایی برای بیش از این افراد هم باشد، با توجه به حجم بالای پرونده ها نباید بیش از این تعداد پرونده را قبول کند و غربالگری باید افراد بیشتر را حذف نماید. مرحله سوم، مرحله برگزاری جلسات مشاوره است. در این مرحله ابتدا پرونده کامل زوجین به روانشناس ارجاع می شود. روانشناس برای فهم موضوع ریشه ی اختلاف زوجین مداخله می نماید و سعی در سازش بین آن ها دارد. سرانجام در مرحله آخر هیئت داوری و حکمیت تشکیل می شود. این هیئت متشکل از ۵ نفر شامل حَکَم زوج، حَکَم زوجه، مشاور روانشناس (غیر از روانشناس مراحل قبل)، مشاور حقوقی و یک نفر مصلح است. در نهایت فرایند حکمیت در دو گام به بررسی پرونده و صدور حکم انجام می شود. حُکم حکمین در این مرحله به شیوه حکم سازشی خواهد بود.

جمع بندی

یکی از نگرانی های جدی در رابطه با نهاد مقدس خانواده، افزایش آمار طلاق در جامعه، خصوصاً در دهه اخیر است. امروزه سه راهکار یا فریضه ی بعث حَکَمین، مَبیت زوجه در بیت زوج در ایام عده و شهادت عَدلین که راهکارهای قران در مسئله ی طلاق هستند، مورد بی توجهی قرارگرفته اند. از همین رو این پژوهش به دنبال سازوکاری برای احیای فریضه ی حکمیت است. بررسی موضوعات «اصل نفوذ حکم حَکَمین» و «دایره نفوذ حکمین» نشان می دهند که نفوذ حکم حکمین موردپذیرش شارع است و حکم حکمین کاملاً نافذ است. همچنین حکم حکمین هم در مورد اصلاح و هم در مورد تفریق زوجین نافذ و در مورد اصلاح، حکم حکمین یک حکم سازشی است. در پایان نیز پیشنهادی در مورد احیای فریضه ی پراهمیت حکمیت ارائه  شده است.

این مطالعه در مرکز راهبری برهان توسط محمد غلامحسین گیلکی در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.