امکان سنجی حمایت از کالای داخلی از طریق کارت خرید مستمری بگیران سازمان تامین اجتماعی

حمایت از کالای تولید داخل موجب رونق فضای کسب و کار، توسعه بازار اشتغال و کاهش رکود اقتصادی  می شود و به تحقق اقتصاد مقاومتی کمک می کند. افزایش تولید داخلی و حمایت از کالای ایرانی نیازمند ایجاد زمینه ­ها و شرایط لازم در ابعاد مختلف اقتصاد در هر دو طرف عرضه و تقاضا است. از جمله راه های افزایش تولید داخلی کمک به افزایش تقاضای کالای ایرانی و حمایت از تولیدکنندگان از طریق افزایش سبد هزینه­ های خانوار از سهم کالا های داخل است. یکی از راه های افزایش سبد هزینه ­های خانوار از سهم کالا های داخل امکان پذیری هدایت حداقل بخشی از تقاضای مستمری بگیران را به سمت مصرف کالا های ایرانی است.

کلیدواژه: کالای داخلی، مستمری­ بگیران، کارت خرید

ضرورت و اهداف پژوهش

تحقق حمایت از کالای ایرانی نیازمند ایجاد زمینه­ ها و شرایط لازم است که این زمینه ها و شرایط را می­توان از بعد عرضه (کلان و سطح بنگاه)، تقاضا و محیط نهادی نیز بررسی کرد. در بعد تقاضا اصلاح الگوی مصرف به نفع کالا های داخلی، بهبود نظام توزیع ثروت و درآمد از مهم ترین اقدامات هستند. این پژوهش با تمرکز در بعد تقاضا، امکان­ پذیری هدایت حداقل بخشی از تقاضای مستمری­ بگیران را به سمت مصرف کالا های ایرانی بررسی می کند. شایان ذکر است در این پژوهش، شهر تهران و امکان پذیری استفاده از ظرفیت های فروشگاه های شهروند به علت تمرکز در تهران و حجم بالای مشتریان و مستمری بگیران در تهران و نیز  توزیع جغرافیایی مناسب و سهم بالا از بازار خرده فروشی به عنوان پایلوت مدنظر قرار گرفته است.

توزیع فراوانی و میزان مستمری دریافتی انواع مستمری­ بگیران

متوسط مستمری بازنشسته سازمان تامین اجتماعی برابر با ۱۲.۷ میلیون ریال در اسفند ماه سال ۱۳۹۵ بوده است. این رقم برای از کار افتادگان و فوت شدگان به ترتیب برابر با ۷.۶ میلیون و ۹ میلیون ریال بوده است. به بیان دیگر در سال ۱۳۹۵ از مجموع ۲.۵ میلیون نفر مستمری­ بگیر، ۱۲.۴ درصد کمتر از حداقل دستمزد، ۴۳.۳ درصد معادل حداقل دستمزد، ۲۷.۳ درصد بین حداقل و دو برابر حداقل دستمزد و ۱۷ درصد بیش از دو برابر حداقل دستمزد، مستمری دریافت کرده ­اند.

بودجه خانوار شهری

براساس آمارها در سال ۱۳۹۵ یک خانوار شهری مجموعا ۲۹۰ میلیون ریال هزینه، شامل ۷۷ درصد غیرخوراکی و ۲۳ درصد خوراکی و دخانی داشته است. البته توزیع این سهم ­ها در هر یک از دهک­های درآمدی متفاوت است و بررسی­ متوسط دریافتی مستمری­ بگیران نشان می­دهد که به طور متوسط مستمری ­بگیران در دهک سوم قرار دارند. از طرفی مجموعاً ۸۱ درصد از مستمری­ بگیران در دهک ­های دوم، سوم و ششم قرار می­گیرند. بررسی این دهک ها نشان ­می­دهد که الگوی توزیع هزینه­ ها در این دهک­ ها همراه با کمی تفاوت­ها، مشابه با الگوی متوسط دهک­ ها است.

شناسایی کالا های تولید داخل در بودجه خانوار

نتایج بررسی­ ها نشان می­دهد که «بیسکویت، کیک و  ویفر»، «غلات»، «گوشت دام»، «مربا ها و شیرینی ­ها»، «چای، قهوه و کاکائو»، «چاشنی­ ها و سایر ترکیب ­های خوراکی»، «انواع نوشابه»، «مواد دخانی»، «ظروف، لوازم آشپزخانه و…»، «کالاها و لوازم مصرفی بی­دوام و کم­دوام منزل» از هزینه های یک خانوار شهری هستند که دارای مشابه داخلی بوده و در فروشگاه­های شهروند نیز عرضه می­ شوند.

از آنجا که سهم این اقلام در بودجه خانوار به طور متوسط  ۱۰ درصد است، در صورتی که به طور متوسط  ۱۰ درصد از مستمری ایشان به سمت        کالا های داخلی این فروشگاه ها هدایت شود، احتمالا کمترین دخالت و تغییر در سبد مصرفی و نظام تخصیصی خانوار صورت خواهد پذیرفت.

ساز و کارهای اجرایی پیشنهادی

بعد از مشخص شدن سهم اقلام مربوطه از بودجه خانوار و نرخی که باید برابر با آن بخشی از مستمری را به این اقلام اختصاص داد، ساز و کار این اختصاص نیز باید مشخص شود. در بحث ایجاد انگیزه در مستمری بگیران برای شرکت در طرح و سازوکار اختصاص مبالغ پیشنهاداتی مطرح می شود.

 ارائه کارت خرید

اگر بخشی از این درآمد در یک کارت بلوکه و به کالاهای اساسی خانوار اختصاص داده شود و فروشگاه آن نیز مشخص شود، عملا تغییراتی در میزان درآمد قابل دسترس، آزادی عمل در تخصیص درآمدها و نیز الگوی مصرف به وجود آمده است که این تغییرات احتمالا می تواند تابع مطلوبیت خانوار را دچار اثرات منفی کند.

به منظور خنثی کردن این تغییرات پیشنهاد می­ شود کارتی ویژه در اختیار مستمری بگیران قرار بگیرد و هر کارت در اول هر فصل (هر۳ ماه یکبار) به میزان ۱۰ درصد از مستمری ۳ ماه آتی، شارژ شود. در این حالت افراد به مبالغ بیشتری برای خرید دسترسی دارند. از طرفی سازمان تامین اجتماعی نیز    می تواند در انتهای هر فصل اقدام به تسویه با فروشگاه کند. با این کار مستمری بگیران به منابع بیشتری دسترسی خواهند داشت و مشوقی برای شرکت در طرح است و هم سازمان می تواند از امکان مدیریت نقدینگی بهتری برخوردار باشد.

استفاده از نرم افزار موبایلی

در حال حاضر فروشگاه های شهروند دارای اپلیکیشن تلفن همراه برای فروش اینترنتی بوده و در عین حال با ثبت کد ملی مشتریان در پایگاه داده خود، فهرستی از مشتریان خود را در اختیار دارد. از این دو امکانی که در این فروشگاه ها وجود دارد، می توان مستمری بگیران را در پایگاه مشتریان فروشگاه ثبت نام کرده و سپس با استفاده از اپلیکیشن مذکور، به هر یک در بخش های تعیین شده، مبلغ اعتباری را در نظر گرفت.

از این طریق مستمری بگیران هم می توانند خرید اینترنتی داشته باشند و هم می توانند با حضور در فروشگاه، هنگام پرداخت هزینه خریدشان، از اپلیکیشن تلفن همراه خود که به پایگاه مشتریان متصل است، از محل اعتباری که در اختیار دارند، هزینه های خود را پرداخت کنند. در این ساز و کار اجرایی نیازی به صدور کارت فیزیکی نبوده و درصورت پیاده سازی، احتمالا هزینه های کمتری (از محل عدم صدور کارت فیزیکی) را در بر خواهد داشت.

الزامات زیرساخت ­های مورد نیاز

به منظور اجرای این طرح، درج برچسب جدید در تمامی کالاهای فروشگاه، اصلاح کد گذاری کالا ها و تجهیز دستگاه ­های پایانه­ های فروش به سیستم های شناسایی کارت ­های مستمری­ بگیران، از تغییرات و زیرساخت­ های لازم در فروشگاه ­های هدف هستند. کلیه این تغییرات هزینه­ های زیادی برای فروشگاه نخواهد داشت و اجرای این طرح در صورت استقبال بالا، فروشگاه ها از محل افزایش فروش می توانند سود بیشتری کسب کنند.

اشکالات طرح

در طول سال های متمادی مستمری بگیران اقدام به پرداخت حق بیمه کرده اند و از این جهت حق مالکیت کامل بر مستمری دریافتی خود دارند. با این طرح عملا حقوق مالکیت مستمری بگیران نسبت به دریافتی خود خدشه دار می شود. با این حال اگر این طرح اختیاری باشد این مشکل جدی نخواهد بود.

عدم ­پوشش کالاهایی همچون لوازم و اثاث منزل به دلیل نبود امکان خرید قسطی یکی دیگر از اشکالات این طرح است. این اقلام با توجه به قیمت بالا معمولا در دهک های پایینی به صورت اقساطی خرید می شوند. اما صرف اعطای کارت اعتباری و نبودن امکان خرید اقساطی، عملا این کالا ها را در گروه کالا های هدف این طرح قرار نمی دهد در حالی که خرید مشابه داخلی این کالا ها می تواند در حمایت از تولید داخلی به شدت اثر بخش باشد.

تغییر سبک و عادات زندگی بخشی از مستمری بگیران، ایجاد سردرگمی برای مستمری بگیران به دلیل در حال اجرا بودن طرح های مشابه و دشوار شدن کار اطلاع رسانی و تبلیغات مناسب نیز از دیگر اشکالات طرح است.

جمع بندی

یکی از راه های حمایت از کالای ایرانی کمک به افزایش تقاضای این کالاها است. سازمان تامین اجتماعی نیز به عنوان یک نهاد تاثیرگذار در اقتصاد کشور می تواند با اقداماتی زمینه حمایت از کالای داخلی را فراهم کند. بدین منظور این پژوهش به امکان سنجی حمایت از تولید داخلی از طریق اعطای کارت اعتباری به مستمری بگیران پرداخته است. فروشگاه های شهروند به عنوان مطالعه موردی و پایلوت برای اجرای طرح در تهران مد نظر قرار دارند.

در این راستا، به «بررسی توزیع فراوانی و میزان مستمری دریافتی مستمری بگیران»، «بررسی بودجه خانوار شهری»، «شناسایی کالا های تولید داخلی در بودجه خانوار و تعیین نرخ تخصیص مستمری به کالاهای داخلی»، «ساز و کارهای اجرای طرح» و «اشکالان وارد شده بر طرح» پرداخته شده است.

پیشنهادات این پژوهش این است که به هر یک از مستمری بگیران کارت اعتباری اعطا شود که هر سه ماه یکبار مبغلی برابر ۱۰ درصد مستمری ۳ ماه آتی در آن وجود دارد و با تجهیز فروشگاه ها به دستگاه هایی که قابلیت استفاده از این کارت ها را دارند، خرید انجام شود. پیشنهاد دیگر استفاده از اپلیکیشن تلفن همراه و باشگاه مشتریان فروشگاه ها است. بدین منظور باید بستر نرم افزاری پرداخت هزینه ها از طریق تلفن همراه یا شناسه باشگاه مشتریان هر مستمری بگیر، ایجاد شود.

این مطالعه در مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی توسط حسن یحیوی در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.