روند گذشته، وضعیت فعلی و آینده نگری جمعیت ایران

از گذشته های دور جمعیت و رشد آن از مسائل مهم جمعیتی بوده است. این مسئله همواره بر بخش های مختلفی چون اقتصاد، سیاست و اجتماع تاثیرگذار بوده و پیامدهای مثبت و منفی بسیاری بر آن ها داشته است. کشورها همواره در سطح ملی، منطقه ای و بین المللی در پی راه هایی برای افزایش یا کاهش جمعیت و تاثیرگذاری آن بر بخش های مختلف هستند. پیش بینی نیازمندی های اولیه ی هر جامعه مبتنی بر آمار‌‌های مربوط به رشد جمعیت است. از همین رو از مهم ترین متغیرها که در برنامه ریزی به‌عنوان مبنای محاسبات در نظر گرفته می شود، جمعیت، دگرگونی آن در گذشته، حال و پیش بینی تحولات آن در آینده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

تحولات جمعیت و رشد آن، از گذشته های دور تاکنون، همواره از مباحث مهم جمعیتی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بوده و اذهان محافل مختلف سیاسی و اقتصادی را به خود مشغول داشته و پیامدهای آن نیز مورد بررسی قرار گرفته است. در سال های اخیر، تغییرات و دگرگونی های به وجود آمده در تعداد و ساختار جمعیت ایران، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. اهمیت تغییرات در حدی بود که برای نخستین بار در تاریخ جمهوری اسلامی ایران، «سیاست‌ های کلی جمعیت» (مورخ ۹۳/۲/۳۰)، از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ و بر ضرورت هماهنگی و تقسیم کار بین ارکان نظام و دستگاه های ذی‌ ربط در این زمینه تاکید شد. در «سیاست ‌های کلی جمعیت» به مسائل مختلف جمعیتی از جمله باز توزیع فضایی و جغرافیایی جمعیت، حفظ و جذب جمعیت در روستاها و مناطق مرزی و … تاکید شده است.

بررسی حاضر با توجه به روندهای جمعیتی نیم قرن اخیر، وضع موجود ایران تهیه شده است. در مورد پیش بینی جمعیت نیز با فرض استمرار شرایط موجود و تاثیر سیاست های جمعیتی فعلی، شش سناریو برای کل کشور به طور مستقل و یک سناریو با توجه به فرض محتمل در سطح استانی تدوین شده است.

جمعیت ایران در نیم قرن اخیر

برآوردهای سازمان ملل متحد حاکی از آن است که در بین ۲۲۴ کشور، ایران نوزدهمین کشور پرجمعیت جهان است و یک درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده است. جمهوری اسلامی ایران، در بین ۲۶ کشور سند چشم انداز، از نظر تعداد جمعیت رتبه سوم، تراکم جمعیت رتبه بیست و یکم، میزان خام موالید رتبه هجدهم، میزان باروری کل رتبه بیست و یکم، میزان خام مرگ و میر رتبه هفدهم و امید زندگی رتبه یازدهم را داراست. بررسی ها نشان می ‌دهد جمعیت ایران در سال ۱۳۳۵ که اولین سرشماری نفوس به طور رسمی اجرا شد در حدود ۱۹ میلیون نفر بود. در آخرین سرشماری در سال ۱۳۹۵ حدود ۸۰ میلیون نفر شمارش شد؛ بنابراین بررسی جمعیت ایران از اولین سرشماری تا آخرین سرشماری نشان می دهد حدود ۶۱ میلیون نفر به جمعیت کشور اضافه شده است.

بررسی هرم‌ های سنی جمعیت کشور از سال ۱۳۳۵ تا سال ۱۳۶۵ نشان می دهد در طی این سال ها، جمعیت کشور همواره بدون کنترل در حال افزایش بوده است. در هرم سنی ایران در سال ۱۳۹۵ افزایش فوق العاده جمعیت سنین ۲۵-۳۴ ساله (نسل متولدین بعد از انقلاب) کاملا نمایان است که این وضعیت باعث شده که در حال حاضر کشور پدیده ی «تورم جوانی» را پشت سر گذاشته و به تدریج بر حجم جمعیت بزرگسال افزوده شود. با سپری شدن «فرصت طلایی» اطلاق افزایش جمعیت جوان تاثیر خود را بر تعداد موالید دهه اخیر گذاشت و باعث افزایش تعداد موالید به طور موقتی شده است. در یک نگاه کلی نیز مقایسه هرم‌ های سنی جمعیت ایران در دو دهه ی اخیر نشان می دهد، ساختمان هرم سنی جمعیت ایران در حال معکوس شدن می باشد. این وضعیت حاکی از آن است که جمعیت کشور که در حال حاضر جمعیت جوانی می باشد، در دهه های آتی به سوی سالمندی متمایل خواهد شد.

روند تحولات استانی جمعیت ایران

کشور پهناور ایران با وسعتی بیش از ۱.۶ میلیون کیلومتر مربع و از نظر تقسیمات سرزمینی دارای ۳۱ استان است. با توجه به پراکندگی جمعیت و تنوع فرهنگی و قومی در کشور، برنامه ریزی و سیاستگذاری در زمینه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و … برای هریک از استان ها بیش از پیش ضرورت می یابد. در ادامه به منظور ارائه تصویری روشن جمعیت استان ها به تفکیک مناطق شهری و روستایی از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵ بررسی می شود.

ساختار و ترکیب جمعیت

هرم های سنی استان های مختلف بر اساس سرشماری ۱۳۹۵ نشان می دهد در اکثریت استان‌ ها قاعده هرم سنی پس از گذشت یک دهه کاهش، مجددا رو به گستردگی گذاشته است. البته شدت و ضعف این پدیده در تمام استان ها یکسان نیست. در استان سیستان و بلوچستان به عنوان جوان ترین استان ایران گرچه میزان باروری کل در مقایسه با گذشته کاهش یافته اما شکل هرم سنی این استان همچنان مخروطی شکل است. در مقابل هرم سنی استان گیلان به عنوان سالمندترین استان در حال تغییر شکل به هرم استوانه ای است. در استان بوشهر به دلیل جذب نیروی کار مردان و وجود پادگان های نظامی و انتظامی جمعیت مردان به مراتب بیشتر از زنان است. در سایر استان ها شکل هرم سنی تقریبا مشابه هرم سنی کل کشور است که تحت تاثیر گذار جمعیتی و گذار سنی بوده و فعلا شکل نامنظمی را به خود اختصاص داده اند.

خانوار

مطالعات نشان می دهد در فواصل سال های ۹۵-۱۳۳۵ تعداد خانوارهای کشور از ۳.۹۹ میلیون به ۲۴.۱۹ میلیون خانوار افزایش یافته است. طی این مدت تعداد خانوارهای کل کشور حدود ۶.۱ برابر شده است. این موضوع در حالی است که تعداد خانوارهای شهری بیش از ۱۴ برابر و تعداد خانوارهای روستایی بیش از ۲ برابر شده است. بر اساس نتایج سرشماری های عمومی نفوس و مسکن، از نظر استانی، استان تهران به دلیل وجود کلان شهر تهران و پایتخت کشور همواره بالاترین رتبه جمعیتی استانی را به خود اختصاص داده است. استان خراسان رضوی نیز به دلیل قرار گرفتن شهر مذهبی مشهد دومین رتبه جمعیتی استانی را دارا است. در مقابل استان های ایلام و سمنان به ترتیب کم جمعیت ترین استان ‌های کشور بوده اند.

شهرنشینی و تراکم جمعیت

بررسی روند شهرنشینی در استان های کشور نیز حاکی از افزایش این میزان در تمامی استان‌ های کشور می باشد. در سال ۱۳۹۵، روستانشینی فقط در استان سیستان و بلوچستان ۴۸.۵ درصد بوده در حالی که در ۳۰ استان دیگر شهرنشینی چهره ی غالب جمعیتی بوده است. بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵، حدود ۸ درصد شهرهای کشور بالای صد هزار نفر جمعیت داشته اند. استان تهران به عنوان پرجمعیت ترین استان کشور به تنهایی بالغ بر ۲۱ درصد (بیش از یک پنجم) از جمعیت شهری کشور را درون خود جای داده است. در مقابل کمترین سهم جمعیت شهری کشور مربوط به استان کهگیلویه و بویراحمد با مقدار ۰.۶۷ درصد بوده است.

ازدواج

شواهد حاکی از آن است که طی نیم قرن اخیر در ایران الگوی سنی ازدواج به ویژه در نزد زنان تغییرات قابل ملاحظه ای داشته است؛ به گونه ای که میانگین سن در اولین ازدواج زنان از ۱۸.۴ سال در سال ۱۳۴۵ به ۲۳ سال در سال ۱۳۹۵ و برای مردان از ۲۵ به ۲۷.۴ سال رسید. به عبارتی طی نیم قرن اخیر میانگین سن اولین ازدواج مردان ۲.۵ سال افزایش یافته در حالی که میانگین مزبور برای زنان بیشتر از ۴ سال افزایش داشته است. مقایسه میانگین سن در اولین ازدواج مردان به تفکیک استان در فاصله سال های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ حکایت از افزایش این شاخص برای مردان در تمام استان ‌ها غیر از استان سیستان و بلوچستان بدون تغییر دارد.

نتایج پیش بینی جمعیت

هرچند که پیش بینی جمعیت در کشور با مشکلاتی مانند کاستی های موجود در آمارهای ثبتی در مورد چهار واقعه تولد، مرگ، ازدواج و طلاق و عدم وجود آمارهای رسمی از مهاجرت بین المللی و داخلی رو به رو است؛ اما با استفاده از مجموعه فرضیه ها و تجربیات کارشناسی در پیش بینی های جمعیت کشور پیش بینی های فرض جمعیت سازمان ملل، روندهای جاری، تجربه های بین المللی و مهم تر از همه تغییرات سطح باروری در دهه اخیر در کشور و زیرمجموعه های استانی و شهری و روستایی آن، می توان به دیدگاه زیر در مورد تغییرات سطح باروری در آینده رسید و در قالب شش گزینه مطرح شده به آینده نگری جمعیت کل کشور به تفکیک مناطق شهری و روستایی به شرح زیر پرداخت:

1. جبران کاهش باروری پس از دوره همه‌گیری کووید۱۹ (سال ۱۴۰۳) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا ۱.۶ فرزند (سناریو محتمل تر)
2. کاهش شیب ملایم باروری تا ۱.۶ فرزند
3. تثبیت باروری ۱.۷ فرزند
4. کاهش باروری تا ۱.۳ فرزند (سناریو بدبینانه)
5. افزایش باروری تا سطح جانشینی ۲.۱ فرزند
6. افزایش باروری تا بالاتر از سطح ۲.۵ فرزند (سناریو خوشبینانه)

دلیل انتخاب سناریوها به این ترتیب است که رقم ۱.۷ تثبیت باروری با توجه به رقم محاسبه شده در سال ۱۳۹۹ است. سناریوهای باروری ۲.۱ و ۲.۵ فرزند با فرض رسیدن به سطح جانشینی و بالاتر از سطح جانشینی با توجه به ایده‌آل‌ها و سیاستگذاری‌های جمعیتی و بسیار خوشبینانه انتخاب شده اند و سناریو باروری ۱.۳ فرزند به عنوان بدبینانه ترین سناریو تدوین شده است. اما جبران کاهش باروری پس از دوره کرونا (سال ۱۴۰۳) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا ۱.۶ فرزند به عنوان سناریو محتمل‌تر در نظر گرفته شده است زیرا با توجه به مسائل فرهنگی و سنتی و تمایل خانوارها همراه با اثرگذاری سیاست های جمعیتی و بهبود اپیدمی کرونا پس از واکسیناسیون عمومی و بهبود نسبی کسب و کارها، به نظر می رسد از کاهش شدید باروری به سمت خیلی پایین جلوگیری کرده و در مقطع نسبتا کوتاهی مقداری از کاهش باروری بر اثر همه‌گیری کرونا جبران شود.

از طرف دیگر با افزایش سطح تحصیلات زنان، باروری کل کشور در سطحی فراتر از دیپلم و تقریبا نزدیک به سطح کارشناسی (حدود فرزند۱.۶) برسد.

برای پیش‌بینی جمعیت از روش ترکیبی (مولفه ای -نسلی) و نرم افزار SPECTRUM4 استفاده شد. سازمان ملل نیز به کشورها توصیه می­نماید از این روش به عنوان روش “استاندارد طلایی” در برآورد و پیش بینی های آمارهای رسمی خود استفاده کنند.

برای تدوین سناریوهای باروری ابتدا باروری کل کشور و سپس باروری هر یک از استان ها به طور جداگانه مورد بررسی قرار گرفتند. در آغاز روند باروری کل کشور و سپس هریک از استانها به طور جداگانه در دوره ۲۰ ساله اخیر مورد بررسی قرار گرفتند. در ادامه الگوی باروری کل کشور و هر یک از استان ها بر اساس سطح تحصیلات زنان ترسیم شد و استان ها بر این اساس به پنج گروه طبقه بندی شدند و برای هر گروه یک معرف طبقه لحاظ شد. به این ترتیب در هر طبقه مشخص شد الگوی باروری در چه سطحی از تحصیلات زنان است و سپس فرض شد در افق پیش بینی  به سطحی بالاتر تحصیل خواهند رسید. علاوه بر این فرض شد باروری در دوره کرونا به حداقل ممکن خود رسیده و بعد از  پوشش بالای واکسینایون از سال ۱۴۰۰ به بعد تا حوالی سال ۱۴۰۳ سطح باروری مجددا به دوره قبل از کرونا (سال ۱۳۹۸) باز گشته و پس از جبران مقداری از کاهش، دوباره به روند کاهشی خود بازگردد.

 با فراگیری اپیدمی کوید۱۹ در کشور از اواخر سال ۱۳۹۸ فرضیات قبلی که افزایش متوسط امیدزندگی در آن لحاظ شده بود به افزایش کند تغییرشکل یافت. به این ترتیب که با توجه به مقدار امیدزندگی هر جنس و هر استان افزایش کند در دوره های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ و ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۵ و مجددا افزایش متوسط در دوره های بعدی به عنوان فرض محتمل ملاک عمل قرار گرفته و اندازه آن ها را به فاصله های ۵ ساله برآورد شد. ضمنا در گذر از امید زندگی‌های سال ۱۳۹۵ (به تفکیک جنس و شهری و روستائی) به ارقام تعیین شده برای سال افق (سال پایانی پیش بینی) الگوی West مدنظر بوده است.

جمع بندی

برآوردهای سازمان ملل متحد حاکی از آن است که در بین ۲۲۴ کشور، ایران نوزدهمین کشور پرجمعیت جهان است و یک درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده است. گزارش حاضر با توجه به روندهای جمعیتی نیم قرن اخیر و وضع موجود ایران تهیه شده است.

جمعیت در دو مرحله پیش‌بینی شد به این ترتیب ابتدا جمعیت کل کشور به صورت مستقل و با شش سناریو پیش‌بینی شد و سپس جمعیت ۳۱ استان با یک سناریو (سناریو محتمل) پیش‌بینی شدند. سناریو جبران کاهش باروری پس از دوره کرونا و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا ۱.۶ فرزند به عنوان سناریو محتمل جمعیت کل کشور برای سال ۱۴۳۰ در حدود ۹۳۶۳۲۰۰۰ نفر لحاظ شد. در بدبینانه‌ ترین سناریو یعنی کاهش میزان باروری کل تا ۱.۳ فرزند، جمعیت در حدود ۹۰۲۲۰۰۰۰ نفر و در خوش بینانه ترین حالت یعنی افزایش میزان باروری کل تا ۲.۵ فرزند، جمعیت در حدود ۱۰۲۱۸۹۰۰۰ نفر پیش بینی شد.

براساس این پیش بینی استان تهران تا افق پیش بینی همواره پر جمعیت ترین استان کشور خواهد بود. در مقابل استان ایلام نیز کم جمعیت ترین استان کشور خواهد بود.

این مطالعه در مرکز پژوهش ‌های توسعه و آینده ‌نگری و توسط الهام فتحی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.