بررسی امکان و ضرورت تاسیس رشته تعاون در موسسات آموزش عالی کشور

تعاون به عنوان اصلی ریشه­ دار در فرهنگ ایرانی-اسلامی و در نقش مدلی کارآمد در جایگاه یکی از بخش های سه گانه اقتصاد ملی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مطرح شده است. در این بستر، تعاون به عنوان روشی پویا و قابل اتکا در جهت تحقق برابری در دسترسی به فرصت­ هایی همچون آموزش، اشتغال، بهداشت و دیگر نیازهای اساسی در اختیار آحاد جامعه تعریف می­ شود. همچنین فعال­سازی پشتوانه ­های قانونی همچون ابلاغ سیاست های قانون اصل ۴۴ قانون اساسی با تاکید بر افزایش سهم بخش تعاون به ۲۵ درصد از اقتصاد ملی، نیز نشانه ­ای آشکار از ضرورت اصلاح و تقویت بخش اقتصاد با محوریت مدل تعاونی و نیاز جمعی به امر تعاون می ­باشد. لذا توسعه این بخش علاوه بر سرمایه گذاری های کلان مالی نیازمند سرمایه انسانی آموزش دیده و ماهر در قالب آموزش ­های رسمی در آموزش و پرورش و نظام دانشگاهی کشور است. در نهایت می­توان گفت، با توجه به وجود پشتوانه­ های قانون کافی و بسترهای فرهنگی قابل توجه، توسعه نظام تعاون با تکیه بر نیروی انسانی ماهر و توانمند از اهمیت فراوانی برخوردار است.

ضرورت و اهداف پژوهش

تعاون به عنوان مفهومی اجتماعی-فرهنگی، همواره عامل انسجام حیات اجتماعی در کلیه جوامع بشری بوده است. باید توجه داشت که تعاون به معنای خاص کلمه، مفهومی تخصصی ناظر بر نحوه سازمان دهی افراد جهت انجام فعالیت جمعی، نیازمند آموزشی نظام مند است. در جامعه جهانی، آموزش تعاون به  عنوان یکی از اصلی ترین ابزارهای توسعه و ترویج فرهنگ تعاون در نظام دانشگاهی در سه قالب مطرح است. شکل اول موسسات و دانشگاه هایی که بنیاد آن ها توسط یک یا چند تعاونی نهاده شده و به شیوه تعاونی نیز اداره می شوند. نوع دوم دانشگاه هایی هستند که با هدف تامین نیروی انسانی متخصص برای تعاونی ها، رشته مستقلی با عنوان تعاون دارند و در مقاطع دیپلم و کارشناسی دانشجو می پذیرند. نوع سوم دانشگاه هایی هستند که برخی از مفاد حوزه تعاون، مانند کار گروهی، به  صورت یک واحد درسی برای تمام رشته ها از جمله مهندسی و پزشکی تدریس می شوند. کاربرد هر یک از این روش ها برای آموزش تعاون می تواند به توسعه و ارتقاء کیفی عملکرد تعاونی ها مفید باشد. لذا جامعه ایران که امروزه رویکرد مثبتی نسبت به تعاونی ها ندارد، بیش از هر زمان دیگری نیازمند آگاه سازی جامعه از راه آموزش وپرورش است. به همین منظور آموزش و تربیت نیروهای ماهری که ضمن تعهد به احیا امر تعاون، به فنون و اصول اجرایی اداره یک تعاونی نیز اشراف داشته باشند، حائز اهمیت خواهد بود.

اهمیت ایجاد رشته تعاون در دانشگاه ها

یکی از مهم ترین دلایل طرح موضوع تعاون به عنوان رشته تخصصی در دانشگاه ضرورت احیا امر تعاون در بستر جامعه است. چراکه امر تعاون موضوعی ریشه دار در فرهنگ ایرانی-اسلامی است. از همین رو آموزش افراد منجر به شکل گیری و ارتقا کیفیت سازمان دهی نیروهای داوطلب می شود. وجه دیگر اهمیت تعاون و ضرورت آموزش آن به توسعه اقتصادی مربوط می شود. تعاونی ها نهادهایی مستقل و خودگردان هستند. لذا از سویی با فعالیت در تولید ملی و از سوی دیگر با مشارکت در تولید کالاها نقش موثری در تامین نیازهای کشور خواهند داشت. همچنین تعاونی ها به  مثابه مصداقی از توسعه خرد و محلی هستند. به همین دلیل می توانند با محوریت نیروی کار کارآزموده و با تمرکز بر گروه های حاشیه ای زمینه دریافت خدمات اجتماعی و تأمین نیازهای اقتصادی را فراهم نمایند. از دیگر دلایل اهمیت این امر اشتغال زایی و افزایش توان مدیریتی و رقابتی تعاونی ها است.

بررسی ظرفیت های نظام دانشگاهی ایران در آموزش تعاون

سابقه تحقیق و آموزش دانشگاهی در حوزه تعاون به تأسیس موسسه تحقیقات تعاون دانشگاه تهران در سال ۱۳۶۹ می رسد. هم زمان در دانشگاه شیراز نیز رشته ای تحت عنوان «عمران اجتماعی» با محتوای مشابه وجود داشت. در سال ۱۳۵۹ با ادغام رشته های مختلف علوم اجتماعی، گرایش های شش گانه ای شامل «پژوهشگری اجتماعی»، «خدمات اجتماعی»، ارتباطات اجتماعی»، «دبیری اجتماعی»، «برنامه ریزی اجتماعی» و «تعاون و رفاه اجتماعی» شکل گرفتند. در حال حاضر رشته تعاون در دانشگاه های تهران، علامه طباطبایی، تبریز، یزد، علمی-کاربردی، پیام نور، حکیم سبزواری و شیراز تدریس می شود. در ادامه به معرفی و مرور وضعیت برخی از این دانشگاه ها پرداخته می شود:

• دانشگاه تهران: گروه آموزشی برنامه ریزی اجتماعی، گرایش کارشناسی برنامه ریزی اجتماعی را که مصوب شورای انقلاب فرهنگی بوده است از سال ۱۳۸۲ در دانشکده علوم اجتماعی راه اندازی کرده است. به علاوه، این گروه در مقطع کارشناسی ارشد، در رشته برنامه ریزی رفاه اجتماعی و برنامه ریزی گردشگری نیز دانشجو می پذیرد.
• دانشگاه علامه طباطبایی: در سال ۶۳-۶۲ دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی که رشته های «پژوهشگری اجتماعی»، «خدمات اجتماعی» و «ارتباطات اجتماعی» را داشت، دو رشته جدید «تعاون و رفاه اجتماعی» و «برنامه ریزی اجتماعی» را تقاضا کرد. از نخستین سال، برای این پنج رشته نزدیک به ۱۰۰ تا ۱۸۰ دانشجو در دانشکده علوم اجتماعی پذیرفته می شدند. اما از سال ۱۳۷۰ برای هر گرایشی جداگانه ۳۰ دانشجو پذیرفته می شد که تعادل برقرار شود.
• دانشگاه علمی-کاربردی: دانشگاه جامع علمی کاربردی تنها متولی نظام آموزش عالی علمی کاربردی است که زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اداره می شود. این دانشگاه در ۲۵ مرکز آموزش خود در سراسر کشور رشته «کاردانی حرفه ای تعاون» در مقطع کاردانی ارائه می دهد.
• دانشگاه پیام نور: دانشگاه پیام نور از سال ۱۳۶۷ تاکنون با ارائه آموزش عالی از راه دور و نیمه حضوری مشغول فعالیت است. رشته برنامه ریزی اجتماعی و تعاون در ۶۲ واحد دانشگاه پیام نور تدریس می شوند. این در حالی است که هر یک از این دوره ها به طور متوسط ۲۰ دانشجو را جذب می کند. تقریبا به طور سالانه ۸۰۰ دانشجو در این رشته می پذیرد.

توصیه های سیاستی تاسیس رشته تعاون در مقطع کارشناسی ارشد

با توجه به اهمیت بین المللی آموزش تعاون و وجود ظرفیت های کافی در موسسات آموزش عالی کشور، سه گزینه زیر به معاونت تعاون در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ارائه می شود:

1. با توجه به ظرفیت های ملی و بین المللی دانشگاه پیام نور، رشته «مدیریت امور تعاونی» را می توان با رویکرد همراهی نظر و عمل ایجاد نمود. با توجه به اینکه دانشگاه پیام نور بستر مناسبی برای آموزش از راه دور فراهم آورده است، این نهاد آموزشی بهترین گزینه برای ارتقا دانش مدیریتی مدیران تعاونی ها در مقطع تحصیلات تکمیلی است. در واقع این دانشگاه، مسئله کمبود زمان و دوری مسافت را به واسطه ماهیت ذاتی خود حل می کند. تاسیس رشته مدیریت امور تعاون در مقطع کارشناسی ارشد تحت عنوان «MCA» فرصتی برای بازاریابی مناسب دانشجویان و مدیران حوزه تعاون فراهم می آورد.
2. در قالب بندی موضوع در بستر حوزه آموزش و ترویج کشاورزی، ایجاد رشته مستقلی با محتوای ارتباط رشته کشاورزی و تعاونی ها می تواند مثمر باشد.
3. دانشگاه علمی-کاربردی هم اکنون دارای رشته مدیریت تعاون است و ظرفیت ارتباط با موسسات، واحدهای صنعتی و بازار اشتغال وجود دارد. بهتر است تمرکز این واحد در سطح کاردانی و کارشناسی و بر محور آموزش تجربی اصول مدیریتی حوزه تعاون باشد. لذا بایستی از ورود این نهاد در سطح تحصیلات تکمیلی پرهیز شود و طرح درس کنونی مدیریت امور تعاون در مقطع کاردانی و کارشناسی با توجه به نیازهای فعلی محیط بازار و تجربیات بین المللی بازبینی شود.

بدیهی است که نگارش طرح درس مناسب برای رشته تعاون، نیازمند موافقت وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، رایزنی با یک گروه آموزشی در یکی از دانشگاه های کشور و تشکیل کمیته ای از متخصصین برای نگارش پیش نویس اولیه آن است. بر همین اساس پیشنهاد نهایی این پژوهش، بر اساس سه  راه حل، در ۳ گام بیان می شود:

1. گام نخست، این که خلاصه سیاستی کنونی توسط مسئولین مرتبط در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی خوانده شده و در رابطه با سه وضعیت یا راه حل فوق تصمیم گیری شود.
2. پس از اتخاذ تصمیم و ضرورت سنجی توسط وزارتخانه، فرآیند نامه نگاری آن با وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای تاسیس رشته آغاز شود.
3. پس از کسب موافقت وزارت علوم و شورای عالی انقلاب فرهنگی، بایستی تشکیل کارگروه تخصصی نگارش طرح درس مناسب توسط کارگروهی تخصصی انجام پذیرد.

جمع بندی

در جامعه جهانی، آموزش تعاون به  عنوان یکی از اصلی ترین ابزارهای توسعه و ترویج فرهنگ تعاون مطرح است. لذا آموزش و تربیت نیروهای ماهری که ضمن تعهد به احیا امر تعاون، به فنون و اصول اجرایی اداره یک تعاونی نیز اشراف داشته باشند، حائز اهمیت خواهد بود. از مهم ترین دلایل اهمیت ایجاد رشته تعاون در دانشگاه ها می توان به مواردی چون ضرورت احیا امر تعاون، همیاری در توسعه ملی، مبارزه با نابرابری های روزافزون اجتماعی و اقتصادی، اشتغال زایی و افزایش توان مدیریتی و رقابتی تعاونی ها اشاره کرد. در حال حاضر رشته تعاون در دانشگاه های تهران، علامه طباطبایی، تبریز، یزد، علمی-کاربردی، پیام نور، حکیم سبزواری و شیراز تدریس می شود. لذا با توجه به اهمیت بین المللی آموزش تعاون و وجود ظرفیت های کافی در مؤسسات آموزش عالی کشور، به معاونت تعاون در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی سه گزینه یا راه حل ارائه شد. این سه  راه حل در سه گام قابل انجام است.

این مطالعه در اندیشکده تعاون و توسعه توسط لیلا عرب سرخی در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.