ارزیابی کیفی کارآمدی مشاوره های پیش از طلاق؛ موضوع دوم قانون حمایت خانواده

طلاق از مهم ترین آسیب های اجتماعی است که بنیان خانواده را تهدید می کند و موجب متلاشی شدن این نهاد می شود و روند افزایش آن چه در سطح جهانی و چه در کشور ایران قابل توجه و نگران کننده است. از این رو این موضوع مورد توجه قانونگذاران، روانشناسان و جامعه شناسان بوده است و هر کدام سعی کرده اند به این مسئله با دید علمی خود بپردازند و راهکارهایی در جهت جلوگیری از آن و یا کاهش آسیب های آن ارائه دهند. قانونگذاران ایران این موضوع را بسیار عالی درک کرده اند که مباحث مربوط به خانواده موضوعی چند رشته ای است، پس تلاش شده است که در جهت رفع این آسیب اجتماعی با قرار دادن هر سه گروه متخصص در کنارهم در مراکز مشاوره خانواده، موثرترین و کاربردی ترین اقدام را انجام دهند.

ضرورت و اهداف پژوهش

در دو دهه اخیر افزایش مشکلات اقتصادی و اجتماعی موجب تشدید اختلافات و طلاق بین زوجین شده است. پذیرش طلاق های تواقفی موجب شده آمار طلاق به شدت در کشور افزایش یابد و این موضوع موجب بروز نگرانی هایی در بین خانواده ها و اقشار مختلف جامعه شده است. توجه به این که بسیاری از زوجین با اختلاف نه چندان جدی یا تشکیل اختلافات اقدام به طلاق توافقی می کردند و اغلب نیز از حقوق قانونی خود در زمینه طلاق همچون مهریه، حق حضانت فرزندان و یا حق نفقه اطلاع چندانی نداشتند، قانونگذار در سال ۱۳۹۱ با تصویب قانون حمایت خانواده به وضع قانون خاص برای نظم بخشیدن به دعاوی زوجین و امور خانواده پرداخت و  در فصل دوم این قانون تشکیل نهاد مشاوره خانواده را در محل دادگاه، با همکاری سازمان بهزیستی و قوه قضاییه، تصویب کرد. از این رو در این گزارش به بررسی تاثیر مشاوره های پیش از طلاق در روند فرآیند طلاق و مسائل و مشکلات این حوزه  از نوع کیفی و به شیوه ی نمونه گیری هدفمند و با مصاحبه های نیمه ساختاریافته پرداخته شده است.

روش‌شناسی پژوهش

برای بررسی و ارزیابی تاثیر مشاوره های پیش از طلاق در جلوگیری از طلاق بهترین رویکرد روشی برای این تحقیق کیفی، پدیدارشناسی هست زیرا پدیدارشناسان تجربه های مشترکی که مشارکت کنندگان از یک پدیده را دارند مورد توجه قرار می دهند و سپس بعد از جمع آوری تجارب زیسته افراد به تفسیر نتایج به دست آمده می پردازند. این پژوهش بر روی ۱۵ گروه از افرادی که به مرکز مشاوره به منظور مشاوره های پیش از طلاق مراجعه کرده بودند بدون درنظر گرفتن نوع طلاق و جنسیت انجام شده است. آنچه بین همه این افراد مشترک بود و موجب انتخاب آن ها برای تحقیق شده  بود، گرفتن مشاوره از متخصصان این مرکز برای طلاق بوده است.

 کارایی نهاد مشاوره

امروزه مشاوران خانواده نقش های متنوع و تاثیرگذاری بازی می کنند و در این بین ارائه راه کار علمی و عملی زوجین قبل و بعد از ازدواج یا حتی هنگام طلاق بسیار تعیین کننده است. نتایج مربوط به نقش های مشاور نشان داد که اغلب پاسخگویان معتقدند ارائه راهکار متناسب می تواند برایشان راه گشا باشد. از این رو در ادامه به راهکارهای موثری که در این حوزه ارائه می شود پرداخته شده است:

• راهنمایی و ارائه راهکار علمی و اخلاقی

بسیاری از زوجین در هنگام طلاق نیازمند مشاوره های خوب و علمی هستند برهمین اساس اگر مشاور بتواند راهکارهای علمی و اخلاقی و مبتنی بر فرهنگ و بوم زوجین ارائه دهد بسیار موثر خواهد بود به ویژه اگر مشاور بتواند ابعاد اخلاقی قضیه طلاق و پیامدهای آن را تشریح نماید.

• ارائه راهکار احساسی و جسمی

ارائه راهکارهای احساسی و جسمی می تواند نقش عاملیتی زوجین در تصمیم گیری ها را بهتر نشان دهد. از همین روی تحریک احساسات زوجین برای سازش و نیز ارائه راهکار ملموس بهترین نقش مشاور در سازش است.

• ارائه راهنمایی های حقوقی و اجتماعی

مشاور باید بتواند دید عمیقی نسبت به موضوع طلاق داشته باشد و از رویکردهای جامعه شناسی حداکثر استفاده را بنماید، بنابراین صحبت درمورد عواقب طلاق که می تواند گریبانگیر فرد و نیز فرزندان شود باید به طور دقیق تشریح شود تا از طلاق زودهنگام و عجولانه خودداری شود. هم چنین مشاورین باید بتوانند از لحاظ حقوق یکدیگر و حق حضانت فرزندان راهنمایی های لازم را انجام دهند.

معایب مشاوره

نهاد مشاوره هم به مثابه سایر نهادهای ایجادشده نوپاست و براساس بازخوردهای مراجعین نیازمند اصلاحات است چرا که برخی از  مراجعین جلسات مشاوره را  به دلیل عدم راهنمایی مورد نظر مشاوره در زمینه های حقوقی، عدم ارائه راهکار برای وضعیت موجود و پاسخ نگرفتن متناسب با سوالات مطرح شده موثر نمی دانستند. اگر قوه قضائیه نتواند به مرور توانمندی های نهاد مشاوره را افزایش دهد باید منتظر افزایش طلاق های توافقی و فرسایشی شدن نقش مشاور باشد. از این رو شناسایی و رفع مسائل و مشکلات مشاوره حائز اهمیت است که در ادامه به برخی از این معایب و راهکارهای آن اشاره شده است:

• زمان بندی مشاوره ها

زوجین اظهار داشتن ایجاد جلسات مشاوره روان شناسی به ویژه در موقع ازدواج به منظور اقدامی پیشگیرانه در طلاق موثر است. در مورد اختلافات ایجاد شده در طول زندگی که افراد را مجبور به مراجعه به دادگاه می کند بهتراست مشاوره ها قبل از جلسات دادگاه باشد. هم  چنین باتوجه به زمان بر بودن فرایند بنابراین زمان های مشاوره باید به درستی تنظیم شود. زیرا در برخی مواقعه اگر زمان جلسات مشاوره با فاصله کمی باشد تاثیرگذاری آن بیشتر است و در مواقعه دیگر نیز وجود فاصله بین جلسات ممکن است باعث نتیجه مثبتی در زمینه نگرش یا رفتار زوجین یا ایجاد سازش شود.

• پرهزینه بودن جلسات مشاوره

از دیگر معایب این حوزه هزینه های مشاور است این مقوله نیز مورد توافق زوجین بود که دولت باید هزینه های مشاوره را به ویژه برای زنان خانه دار پرداخت نماید.

• جنسیت مشاور

با توجه به این که خانم ها با مشاور خانم و آقایان با مشاور آقا تا حدودی راحت تر هستند و این قاعده کلی است. یکی از اصلاحات مورد نظر پاسخگویان انتخاب مشاوری هم جنس با خودشان بود بنابراین جنسیت مشاور نیز برایشان مهم است.

• تک تخصصی بودن یا عدم تجربه کافی مشاور

از دیدگاه زوجین داشتن تجربه و تخصص در مشاوره اهمیت بسیاری دارد، زیرا مشاورینی که تجربه کافی را ندارند به شناخت کافی از از وضعیت و مسائل و مشکلات زوجین نمی رسند. هم چنین بسیاری از مشاورین به علت تک تخصصی بودن یا نبود آموزش های لازم روانشناسی و یا عدم تجربه از شخصیت زوجین شناخت ندارند این موضوع سبب می شود مشاوره ها به صورت کلی باشد و وضعیت ویژه زوجین چندان مورد توجه نباشد.

جمع بندی

طلاق از مهم ترین آسیب های اجتماعی است که موجب متلاشی شدن نهاد خانواده می شود و روند افزایش آن چه در سطح جهانی و چه در کشور ایران قابل توجه است. از این رو این پژوهش با هدف بررسی تاثیر مشاوره های پیش از طلاق در روند طلاق، بر روی ۱۵ نفر از افرادی که به مرکز مشاوره به منظور مشاوره های پیش از طلاق مراجعه کرده بودند انجام شده است. مشاهدات نشان داد که مشاورین با ارائه راهکارهای اخلاقی، عاطفی و احساسی و ارائه راهکارهای حقوقی توانسته اند تاثیر موثری در روند طلاق داشته باشند؛ درمقابل به دلیل عدم پاسخگویی سوالات زوجین، نداشتن تجربه کافی مشاور و… برخی مراجعه کنندگان این جلسات را تاثیر گذار ندانسته اند. از این رو با آگاهی بر مشکلات این حوزه هم چون عدم تجربه مشاورین و پر هزینه بودن جلسات و … قوه قضاییه باید برای توانمند کردن این حوزه تلاش نماید.

این مطالعه در اندیشکده خرد جنسی با همکاری مهری الله وردی، محسن برده و دکتر فاطمه پور مسجدیان در سال ۱۳۹۹ انجام شده ‌است.