بررسی اثرات تغییر اقلیم بر وقوع خشکسالی ها در ایران و جهان
تغییر اقلیم و وقوع خشک سالی با رویکرد صنعت بیمه
تغییر اقلیم به معنای هرگونه تغییر مشخص در الگوهای مورد انتظار برای وضعیت میانگین آب و هوایی است که در طولانی مدت در یک منطقه خاص یا برای کل اقلیم جهان، رخ می‌دهد. یکی از مهم‌ترین اثرات تغییر اقلیم، تغییر شدت‌های مقادیر حدی مانند خشکسالی، سیلاب و یخبندان‌ها و…است. با افزایش وقایع حدی، خسارات مرتبط با مخاطرات طبیعی، مهم‌ترین تهدید پیش رو صنعت بیمه بشمار می‌رود. اثرات سو ناشی از خشکسالی در تمامی اقلیم‌ها محسوس بوده و کشور ایران با دارا بودن اقلیم خشک و نیمه‌خشک، جزو کشورهایی است که همواره در معرض خطر خشکسالی قرار دارد و همین امر سالانه ازنظر اقتصادی خسارات زیادی به کشور تحمیل می‌کند.
کلیدواژه: محیط زیست، خشکسالی، اقلیم
ضرورت و اهداف پژوهش
دامنه اثرات خشکسالی بسیار وسیع بوده و از ابعاد مختلفی برخوردار است. برخی از اثرات آن مستقیم و برخی اثرات آن غیرمستقیم است. مخاطرات اقلیمی مانند خشکسالی و سیلاب همراه با ایجاد ریسک و عدم قطعیت هستند. یکی از وظایف مهم متخصصان مربوط و متخصصان صنعت بیمه، شناسایی و شناساندن میزان کمی و کیفی ریسک حاصل از این مخاطرات در آینده به منظور تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری و تعیین کمی و کیفی خسارات حاصل است. لذا آگاهی از شرایط گذشته مخاطرات طبیعی و تأثیرات تغییر اقلیم بر این مخاطرات تا انتهای قرن اخیر اولین و مهم‌ترین گام برای صنعت بیمه جهت شناخت و درک بهتر نسبت به تهدیدات ناشی از تغییر اقلیم است. قطعاً بنگاه‌های اقتصادی و به‌طور ویژه، صنعت بیمه با تمرکز و برنامه‌ریزی برای مواجهه با اثرات مستقیم و غیرمستقیم خشکسالی تحت تأثیر تغییر اقلیم می‌توانند از ضرر و زیان‌های آتی مربوط بکاهند و با ایجاد یک هم‌افزایی دوطرفه و با حمایت شیوه‌های سازگاری و تاب‌آوری و نیز کاهش مصرف گازهای گلخانه‌ای نسبت به کاهش سرعت تغییر اقلیم و خشکسالی حاصل مؤثر باشند. از همین رو این گزارش به موضوعات مختلف مربوط به تغییر اقلیم و خشکسالی پرداخته است.
تغییر اقلیم و گازهای گلخانه‌ای
اقلیم یک منطقه، میانگین شرایط جوی بلندمدت آن منطقه است و اقلیم شناسی ویژگی‌های آب و هوایی یک ناحیه خاص را در طی فواصل به خصوصی از زمانی که معمولاً تا چند دهه را در برمی‌گیرد، بررسی می‌کند.
به دام افتادن حرارت در جو زمین، اثر گلخانه‌ای نامیده شده و گازهای مؤثر در این فرآیند، «گازهای گلخانه‌ای» خوانده می‌شوند. اگر این گازها در جو زمین وجود نداشته باشند، دمای زمین بسیار سردتر از دمای فعلی می‌شد. به‌طوری‌که زندگی بر روی زمین امکان‌پذیر نبود و به‌عکس اگر غلظت گازهای گلخانه‌ای بیشتر بود، کره زمین بسیار گرم‌تر می‌شد. افزایش گازهای گلخانه‌ای تغییراتی در اقلیم کره زمین به وجود آورده است که به آن تغییر اقلیم گفته می‌شود.
خشکسالی و انواع آن
خشکسالی ازجمله مخاطرات طبیعی است که با برهم خوردن تعادل حرکتی کره‌ی زمین، کیفیت و کمیت آن نیز دچار تغییرات شده است. متخصصین خشکسالی را به ۴ دسته کلی تقسیم می‌کنند:
- خشکسالی هواشناسی: خشکسالی هواشناسی اولین مرحله از بحران خشکسالی، مهم‌ترین نوع آن و عامل اصلی ایجاد سایر خشکسالیها به شمار می‌آید و به دلیل کمبود و یا کاهش مقدار بارندگی در دوره ای از زمان به وجود می‌آیند. لذا برای کاهش اثرات آن بیمه عملکرد محصولات و بیمه عایدات محصول پیشنهاد می‌شود؛
- خشکسالی کشاورزی: معمولاً بعد از خشکسالی هواشناسی و قبل از خشکسالی هیدرولوژیکی و زمانی اتفاق می‌افتد که رطوبت خاک از نیاز واقعی محصول کمتر باشد. مهم‌ترین انواع بیمه‌های محصولات کشاورزی عبارت‌اند از بیمه تک خطره، بیمه چند خطره و شاخص عملکرد؛
- خشکسالی آب‌شناختی (هیدرولوژیکی): درصورتی‌که خشکسالی هواشناسی مدت زیادی ادامه پیدا کند و حجم جریان رودخانه‌ها یا سطح آب‌های زیرزمینی کاهش یابد، به وقوع خشکسالی هیدرولوژیکی منجر می‌شود این نوع خشک سالی اگر بر بازده محصولات کشاورزی مؤثر باشد ازنظر تئوریک قابل بیمه شدن است؛
- خشکسالی اقتصادی–اجتماعی: از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی خشک سالی یعنی زمانی که کمبود آب برای نیازهای بشر موجب ناهنجاری‌های اجتماعی و اقتصادی شود. ریسک حاصل از این خشکسالی هم از طریق بیمه مبتنی بر شاخص و هم از طریق بیمه‌های عملکرد قابل پوشش است.
اثرات و ویژگی های خشکسالی و نحوه مدیریت آن
اثرات خشکسالی از تعاملات بسیار پیچیده‌ای برخوردار هستند و شناخت آن‌ها برای صنعت بیمه بسیار ضروری است. می‌توان این اثرات را به دودسته مستقیم و غیرمستقیم تقسیم‌بندی کرد همچنین در یک تقسیم‌بندی دقیق‌تر می‌توان آن‌ها را به‌صورت اثرات اقتصادی (مانند خسارت به تولیدات، صنایع توریسم و حمل‌ونقل و…)، زیست‌محیطی (مانند خسارت به گونه‌های گیاهی و جانوری و تالاب‌ها) و اجتماعی (مانند افزایش درگیری بین مصرف‌کنندگان آب و بی‌عدالتی) نیز تقسیم‌بندی نمود.
خشکسالی یکی از ویژگی‌های طبیعی اقلیم است که هر از چند گاهی در برخی از مناطق جهان و در همه نوع آب و هواها اتفاق می‌افتد. خشک سالی دارای سه ویژگی مهم شدت، فراوانی و تداوم خشکسالی است. دو نوع مدیریت برای مقابله و کاهش خسارات بلایای طبیعی ازجمله خشکسالی تحت عنوان مدیریت ریسک و مدیریت بحران وجود دارد.
- مدیریت بحران: مجموعه‌ای از تدابیر، اندیشه‌ها و واکنش‌های انفعالی است که در حقیقت فقط فرایند بازسازی و ترمیم را در مدیریت حوادث در برمی‌گیرد و به‌صورت بسیار سریع تهیه و به اجرا درآمده که در آن به کاهش اثرات خشکسالی کمتر توجه می‌شود؛
- مدیریت ریسک: در این دیدگاه سعی بر این است تا اثرات مخاطرات احتمالی را کاهش دهند و به مقابله با آن‌ها پرداخته شود.
بهترین روش مقابله با خشکسالی استفاده از رویکرد مدیریت جامع خشکسالی و استفاده هم‌زمان مدیریت ریسک و مدیریت بحران است.
شاخص های خشکسالی
شاخص های مختلفی در ارتباط با تعیین خشکسالی از طرف محققین با متغیرهای بارش، تبخیر و تعرق، رطوبت و غیره تعریف‌شده است و به‌طورکلی به دو گروه تقسیم می‌شوند و وظیفه کمی کردن شدت‌های خشکسالی و ارتباط کمیت‌ها با خسارات وارده را برای تعیین نرخ بیمه را بر عهده‌دارند. این شاخص‌ها عبارت‌اند از:
- شاخص‌های هواشناسی: بر مبنای عوامل اقلیمی از قبیل بارش، رواناب، رطوبت خاک، سطح ایستابی آب‌های زیرزمینی، تبخیر و تعرق و داده‌های زمین‌آماری محاسبه می‌شوند برخی از انواع آن شاخص استاندارد بارش (SPI) و شاخص شدت خشکسالی پالمر (PDSI) هستند؛
- شاخص‌های گیاهی (سنجش‌ازدوری): با توجه به قدرت تفکیک مکانی و زمانی مناسب و نیز امکان بررسی شرایط مختلف، مورداستفاده قرار می‌گیرند و مستقل از ایستگاه‌های هواشناسی هستند. برخی از مهم‌ترین آن‌ها شاخص اختلاف پوشش گیاهی نرمال شده (NDVI) و شاخص شرایط پوشش گیاهی (VCI) هستند.
بررسی اثرات تغییر اقلیم بر خشکسالی در سطح جهانی
خشکسالی به‌عنوان یک پدیده پیچیده، نسبت به سایر بلایای طبیعی، در قرن گذشته بیشترین تلفات را از بشر گرفته است. قاره آسیا و آفریقا بیشترین سهم را از این تلفات داشته‌اند. در ۳۰ سال گذشته مردم ساکن در کشورهای خاورمیانه، بیشترین ضرر را در مقایسه با سایر بلایای طبیعی، از خشکسالی متحمل شده‌اند. نتایج حاصل از خروجی‌های مدل‌های عمومی گردش جو (GCM) در شرایط اقلیم آینده بیانگر آن است که درجه حرارت کره زمین بین ۱.۵ تا ۴ درجه افزایش می‌یابد که این به‌شرط وجود گازهای گلخانه‌ای در تراکم کنونی است.
نتایج و خروجی‌های حاصل از مطالعات و مدل‌ها، دلالت برافزایش شدت خشکسالیها با تأکید بر کشورهای واقع در کمربند خشکسالی دارند. همچنین با افزایش گرمایش جهانی، شدت‌های خشکسالی و درنتیجه خسارات ناشی از آن‌ها بیشترمی شود. ایران نیز جزء ۶ کشور اول دنیا و ۴ کشور اول آسیا به لحاظ وقوع بلایای طبیعی است و بیش از ۸۳ درصد بحران‌های ایران زلزله،سیل و خشکسالی است.
حمایت دولت از کشاورزان
گرمایش جهانی سبب تأثیر بر برخی از پدیده‌های جوی مانند خشکسالی و سیلاب می‌شود. لذا اگر این مسئله به‌درستی تبیین نشود، شاید فرصت جبران خسارات آن در آینده وجود نداشته باشد. لذا ضروری است تا ضمن تعیین ابعاد مخاطرات حاصل از تشدید تغییر اقلیم، گفتمان و ادبیات آشکارسازی، سازگاری، کاهش اثرات و نیز افزایش تاب‌آوری در سطوح مختلف ذینفعان و متصدیان ترویج و آموزش داده شود. فن‌های تسهیل گری می‌تواند در تسریع این مهم نقش بسزایی داشته باشد. با توجه به وضعیت خرده مالکی اراضی کشاورزی در ایران و درآمد پایین حاصل از تولیدات کشاورزی، ضروری است تا در ابتدا دولت با سرمایه‌گذاری بیشتر در این امر ورود نموده و در ادامه با مشارکت مردم بتواند از شدت خسارات وارده بکاهد. این امر با استفاده از متمرکز کردن بودجه‌های مختلف در صنعت بیمه امکان‌پذیر است.
جمع بندی
خشکسالی یکی از پدیده‌های اقلیمی است که هرساله خسارت‌های زیادی به بخش‌های مختلف طبیعی ازجمله منابع آبی و محیط‌زیست و انسان درروی کره زمین وارد می‌سازد. خشکسالی به‌طورکلی به ۴ دسته هواشناسی، آب‌شناسی، هیدرولوژیکی و خشکسالی اقتصادی- اجتماعی تقسیم می‌شود. شاخص‌های مختلفی از سوی محققین برای تعیین خشکسالی مانند درصد از نرمال، پالمر و …تعریف‌شده است. خشکسالی به‌عنوان یک پدیده پیچیده، نسبت به سایر بلایای طبیعی، در قرن گذشته بیشترین تلفات را از بشر گرفته است. قاره آسیا و آفریقا بیشترین سهم را از این تلفات داشته‌اند. در ۳۰ سال گذشته مردم ساکن در کشورهای خاورمیانه، بیشترین ضرر را در مقایسه با سایر بلایای طبیعی، از خشکسالی متحمل شده‌اند. ایران نیز جزء ۶ کشور اول دنیا و ۴ کشور اول آسیا به لحاظ وقوع بلایای طبیعی است و بیش از ۸۳ درصد بحران‌های ایران زلزله،سیل و خشکسالی است. از همین رو آموزش فن‌های تسهیل گری می‌تواند در تسریع کاهش اثرات خشکسالی بر کشاورزی نقش بسزایی داشته باشد.
این مطالعه در پژوهشکده بیمه با همکاری علی اکبر دماوندی و اسما حمزه در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.
