بررسی اجمالی شاخص های جمعیت ایران

جمعیت شناسی مطالعه علمی، توصیفی و تحلیل آماری ساختار و حرکات جمعیت های انسانی و نیز بررسی سیاست های جمعیتی و روابط متقابل میان پدیده های جمعیتی و عوامل اقتصادی، اجتماعی و زیستی است. بنا بر آمارهای موجود، ایران در حال حاضر جزو ۱۰ کشوری است که به سرعت به سمت کهن سالی در حال حرکت است؛ جمهوری اسلامی ایران از نظر تعداد افرادی که به سن پیری می رسند، در جایگاه ششم جهان قرار دارد. نتایج سرشماری آمار و نفوس ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران، نشان می دهد جمعیت جوانان ۲۰ تا ۲۹ ساله کشور از سال ۱۳۹۰ روند نزولی پیدا کرده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

تحولات جمعیتی علاوه بر تأثیرگذاری بر حوزه خانواده، حوزه های اجتماعی و اقتصادی را نیز تحت تأثیر قرار می دهد؛ ضمن آنکه پیامدهای سیاستگذاری در این حوزه در طولانی مدت آشکار شده و اثرات ماندگاری دارد؛ لذا درک وضعیت کلان جمعیت کشور و تحولات و تغییرات آن، ضمن شناسایی مسائل مرتبط با آن و راه حل های آن مهم ترین عامل برای افزایش اولویت مسئله جمعیت در ساختار سیاستگذاری های کشورها محسوب می شود. این موضوع در کشورهایی که با بحران ها و مشکلات جمعیت دست و پنجه نرم می کنند اهمیت بیشتری دارد؛ در این راستا در این گزارش مروری بر وضعیت شاخص های جمعیتی کشور صورت داده شده است.

شاخص های کلی جمعیت

در این بخش از پژوهش شاخص های کلی جمعیت مورد بررسی قرار می گیرند:

شمار جمعیت کشور

بر اساس وبگاه مرکز آمار ایران جمعیت ایران تا تیرماه ۱۴۰۱ به ۸۴.۵ میلیون نفر رسیده است. این مقدار در سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ برابر ۷۹.۹ میلیون نفر برآورد شده بود. به این معنا که به نسبت سال ۱۳۹۵، جمعیت کشور تا سال ۱۴۰۱ رشد سالانه ۱.۱ درصدی را تجربه کرده است.
مطابق بررسی های انجام شده جمعیت کشور از سال ۱۳۴۰ همواره رو به افزایش بوده است، اما پس از سال ۱۴۰۰ از سرعت رشد آن کاسته می شود. متذکر می شود افزایش شمار جمعیت نمی تواند دلیلی برای وضعیت مناسب جمعیتی تلقی شود، برای این منظور باید به ترکیب جمعیتی کشور دقت کرد. آمارها نشان دهنده ی این است که افراد در سن فعالیت بین سال های ۱۳۸۵ تا ۱۴۲۰ افراد در سن کار به بیشینه سهم خود از جمعیت کشور می رسند، اما سهم سالمندان پس از سال ۱۴۰۰ به سرعت افزایش پیدا کرده تا جایی که تقریبا در سال ۱۴۳۰، نیمی از جمعیت کشور در سن کار و سایر افراد جامعه در سنین وابستگی (خردسالی و کهن سالی) قرار می گیرند. این حجم از جمعیت سالمند در صورت فراهم نبودن زیرساخت های لازم، مشکلات عدیده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را به بار خواهد آورد. مهم ترین این زیرساخت ها را می توان نظام تأمین اجتماعی و نظام خدمات سلامت دانست.

موالید و باروری

به گزارش سازمان ثبت احوال کشور نرخ باروری زنان ایرانی در سال ۱۳۹۹ برابر ۱.۵ فرزند به ازای هر زن بوده است. نرخ باروری کشور پس از دهه ۱۳۸۰، به جز سال های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۵ (به صورت موقتی)، زیر حد جانشینی بوده که کمترین میزان آن در سال ۱۳۹۹ است. پیش بینی های جمعیتی نشان می دهند که با ادامه یافتن وضعیت فعلی باروری، امیدی به رسیدن به حد جانشینی جمعیتی در سال های آینده نمی رود. بر پایه ی تازه ترین گزارش دفتر جمعیت دپارتمان اقتصادی اجتماعی سازمان ملل، اگر میزان فرزند آوری زنان ایرانی به صورت کنونی ادامه پیدا کند تا سال ۱۴۳۰ جامعه ایرانی نمی تواند نرخ باروری بالاتر از جانشینی را تجربه کند. به این معنا که برای رسیدن به حد جانشینی جمعیتی باید تغییر محسوسی در الگوی باروری زنان ایران اتفاق بیافتد.

همچنین در محاسبه نرخ باروری کل می توان به جای استفاده از جمعیت کل زنان، فرزند آوری را نسبت به زنان متأهل سنجید که به آن نرخ باروری کل نکاحی می گویند. این میزان در سال ۱۳۹۹ برابر ۲.۴ بوده است. این میزان یعنی تسهیل در ازدواج و افزایش زنان همسردار در گروه های سنی، می تواند عامل مهمی در افزایش میزان کلی باروری و رسیدن آن به سطح جانشینی باشد. اهمیت این موضوع این گونه روشن می شود که فاصله ی میانگین سن مطلوب ازدواج برای مردان و زنان تا میانگین سن ازدواج رخ داده در کشور تفاوت محسوس دارد. میانگین سن اولین ازدواج دختران و پسران در سال ۱۳۹۵، ۲۳ و ۲۷.۴ بوده در حالی که در سال ۱۳۹۴ و بر اساس نتایج موج سوم پیمایش ارزش ها و نگرش های ایرانیان، میانگین سن مطلوب ازدواج برای دختران و پسران ۲۱ و ۲۵ سال بوده است.

مرگ و میر

در سال های گذشته و با افزایش سطح بهداشت و جوانی جمعیت ایران روند نرخ خام مرگ و میر در کشور رو به کاهش بوده است؛ اما در سال های آینده و با سالمندی جمعیت نرخ خام مرگ و میر در کشور رو به افزایش می گذارد. این موضوع در حالی است که با کاهش نرخ باروری در کشور و ادامه یافتن آن، پیش بینی می شود در دهه ۱۴۴۰ نرخ مرگ و میر از نرخ ولادت پیشی گرفته و روند کاهش جمعیت کشور آغاز شود.

شاخص های کلی خانواده

در این بخش از پژوهش شاخص های کلی خانواده مانند ازدواج، عمومیت ازدواج و طلاق مورد بررسی قرار می گیرند:

ازدواج

 فرزند آوری نتیجه ی مستقیم ازدواج است؛ در ایران پس از تشکیل خانواده انتظار فرزند آوری وجود دارد؛ بنابراین پدیده ازدواج هر چقدر دیرتر به وقوع بپیوندد، فرصت فرزند آوری زنان کمتر شده و متعاقبا تعداد فرزندان کمتری متولد خواهد شد. به گزارش سازمان ثبت احوال کشور در سال های اخیر به جز سال ۱۳۹۹ (هم ‌زمانی با همه گیری کرونا) روند ازدواج در کشور کاهشی بوده است. بررسی دقیق تر وقوع پدیده ی ازدواج نشان می دهد نرخ خالص ازدواج در دهه ۱۳۹۰ (به جز سال ۹۹) به طور محسوسی کاهشی بوده است.

همچنین در سه دهه گذشته میانگین سن ازدواج تقریبا روندی صعودی داشته است. بر اساس تازه ترین گزارش سازمان ثبت احوال کشور میانگین سن در اولین ازدواج دختران و پسران ایران در سال ۱۳۸۹ به ترتیب ۲۳.۴ و ۲۷.۶ سال بوده است.

عمومیت ازدواج

 بررسی نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن نشان از کاهش عمومیت ازدواج در کشور در سال های اخیر می دهد. کاهش عمومیت ازدواج در میان زنان بیشتر بوده و در سال ۱۳۹۵ حدود ۷ درصد از زنان گروه ۴۰-۴۴ سال ازدواج نکرده بوده اند.

طلاق

بر اساس گزارش سازمان ثبت احوال کشور، در سال ۱۳۹۹، ۱۸۳۱۹۳ مورد طلاق در کشور ثبت شده است. برای بررسی بهتر شیوع طلاق باید این رخداد را نسبت به جمعیت در معرض آن سنجید. با استفاده از داده های مرکز آمار ایران مشخص می شود نرخ خالص طلاق در کشور پس از دهه ۱۳۷۰، رشد محسوسی داشته است. نرخ خالص طلاق از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۵ به صورت میانگین سالانه ۸ درصد رشد داشته است.

ارائه پیشنهادات به منظور کاهش تهدیدات جمعیتی کشور

افزایش سن ازدواج، کاهش نرخ باروری به زیر سطح جانشینی، نبود تسهیلات لازم برای ازدواج و رفع موانع فرزند آوری و افزایش محسوس طلاق از مهم ترین تهدیدهای جمعیتی کشور به شمار می روند. لذا انتظار می رود با توجه به گذشت ۸ سال از ابلاغ سیاست های کلی جمعیت که در آن به صراحت از ارتقاء پویایی جمعیت با افزایش نرخ باروری، رفع موانع ازدواج و فرزند آوری و اختصاص تسهیلات مناسب برای مادران و پوشش بیمه ای هزینه های زایمان یاد شده است، اقدامات جدی در این عرصه همچون اجرای قوانین مرتبط همچون قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده از سوی مسئولین ذی ربط صورت گیرد. در رابطه با این نهادها می توان به وزارت بهداشت و درمان به عنوان بزرگ ترین شبکه در تعامل با خانواده و امر فرزند آوری، وزارت ورزش و جوانان به عنوان مجری طرح های تسهیل گری ازدواج، معاونت زنان و خانواده به عنوان نهاد ستادی مدیریت امور مرتبط با خانواده، وزارت آموزش و پرورش به عنوان نهاد آماده ساز دختران و پسران برای قبول مسئولیت های زندگی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به عنوان یکی از نهادهای اصلی مورد تعامل با جوانان و سازمان برنامه و بودجه به عنوان حمایتگر طرح ها و قانون های موضوعه خانواده اشاره کرد.

جمع بندی

بررسی شاخص های کلی جمعیت همچون شمار جمعیت نشان می دهند که جمعیت ایران تا تیرماه ۱۴۰۱ به ۸۴.۵ میلیون نفر رسیده است که نشان دهنده ی رشد ۱.۱ درصدی جمعیت از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۱ است. همچنین بررسی شاخص موالید و باروری و مرگ و میر نشان دهنده ی این موضوع هستند که نرخ موالید و باروری در اکثر سال های دهه ۹۰ زیر حد جانشینی بوده است و در سال های آینده با افزایش تعداد سالمندان نرخ مرگ و میر نیز روبه افزایش خواهد گذاشت. بررسی شاخص های کلی خانواده همچون ازدواج و طلاق نیز نشان دهنده ی این موضوع است که نرخ خالص ازدواج در سال های اخیر کاهشی، اما نرخ طلاق با رشد محسوس ۸ درصدی مواجه بوده است. از همین رو به منظور کاهش تهدیدات جمعیتی لازم است اقدامات جدی در این عرصه همچون اجرای قوانین مرتبط همچون قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده از سوی مسئولین ذی ربط صورت گیرد.

این مطالعه در بنیاد سیاست پژوهی پیشرفت اجتماعی پدیدار و توسط پدرام کاویان در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.