الزامات سیاستی استقرار نظام تضمین کیفیت در آموزش عالی و پژوهش کشور

سیستم تضمین کیفیت آموزش عالی و پژوهش در کشور بر اساس استانداردها و دستورالعمل های خاصی به منظور ارتقای کیفیت آموزش عالی و پژوهش ها به کار گرفته می‌شود. این سیستم شامل ابزارهای متعددی مانند ارزیابی آموزشی، ارزیابی کیفیت مدارس و دانشگاه ‌ها، ارزیابی عملکرد محققین، اندازه ‌گیری اثربخشی و ارزیابی برنامه ‌های آموزشی است. استقرار این سیستم به منظور تضمین کیفیت در آموزش عالی و پژوهش کشور، ارتقای کیفیت آموزش و پژوهش، افزایش رضایت دانشجویان و دانش‌آموزان، بهبود رتبه ‌بندی دانشگاه ‌ها در سطح جهانی و بهبود شرایط برای پذیرش دانشجویان بین ‌المللی بسیار مهم است. در این سیستم، نقش دولت، دانشگاه ‌ها، محققین و دانشجویان بسیار مهم است.

ضرورت و اهداف پژوهش

چندین دهه است که مقوله کیفیت و ایجاد سازوکارهای لازم برای ارزیابی آن، به عنوان یکی از مسائل اصلی نظام های آموزش عالی کشور مطرح بوده است. گسترش و همگانی شدن فرصت های آموزش عالی، ذینفعان متنوع و پرشماری را پدید آورده است که برای آنان، ارزیابی کیفیت آموزش عالی و خدماتی که دانشگاه ها ارائه می دهند، اهمیت پیدا کرده است. مجموعه فعالیت های مورد نیاز برای ارزیابی کیفیت در نظام های آموزش عالی، در قالب نظام تضمین کیفیت و ارزیابی آموزش عالی سامان پیدا می کنند. «نظام تضمین کیفیت آموزش عالی» به سیستم هدفمندی از خط مشی ها، ساختارها، معیارها، سازوکارها، فرایندها و بازخوردها اطلاق می شود که از طریق آن کیفیت آموزش عالی مورد ارزیابی و اعتبارسنجی قرار می گیرد و به وسیله آن، ذینفعان مختلف نسبت به این کیفیت اطمینان می یابند. هدف از انجام مطالعه حاضر، تبیین الزامات استقرار نظام تضمین کیفیت و ارائه راهکارهایی برای اصلاح و تکمیل فعالیت های ارزیابی موجود است. از اهداف خرد آن نیز می توان به ارائه ساختار مطلوب، کارکردهای مورد انتظار، روابط نهادی و سازوکار تامین مالی این نظام اشاره کرد.

الزامات قوانین و اسناد بالادستی درخصوص نظام تضمین کیفیت

اسناد بالادستی و قوانین متعددی در حوزه آموزش عالی و علم و فناوری وجود دارند که الزامات و دلالت هایی را برای سر و سامان دادن به ارزیابی در این حوزه تعیین کرده اند که عبارتند از:

• قانون تشکیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی: با تصویب این قانون و تشکیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، آن قسمت از وظایف، اختیارات، امکانات، اعتبارات و تعهدات وزارت فرهنگ و آموزش عالی در زمینه بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به این وزارت منتقل می شود. همچنین معاونت پژوهشی این وزارت موظف است نظارت بر پژوهش های علمی و هماهنگ ساختن واحدهای تحقیقاتی پزشکی، موسسات و واحدهای پژوهشی پزشکی موجود را توسعه داده و تقویت نماید؛
• قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی: مطابق این قانون کلیه دستگاه های اجرایی و مراکز تحقیقاتی وابسته به آن ها و شرکت های دولتی که از اعتبارات بخش تحقیقات کشور استفاده می کنند، موظفند این اعتبارات را بر اساس سیاست ها و اولویت های تعیین شده توسط شورای عتف هزینه نمایند و هر سه ماه یکبار گزارش عملکرد خود را به دبیرخانه شورای عتف ارائه دهند؛
• قانون برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی: مطابق این قانون هدف گذاری و تعیین شاخص برای ارتقای کیفیت آموزش عالی و پژوهش و فناوری شامل سهم دانشجویان خارجی، سهم دانشجویان غیردولتی، نسبت دانشجو به هیئت علمی و نرخ ناخالص ثبت نام می باشد.

مهم ترین نهادهای نظام آموزش عالی و پژوهشی ایران

در نظام آموزش عالی و پژوهشی ایران، نهادهای متعددی سیاستگذاری و مدیریت این حوزه را برعهده دارند؛ که مهم ترین آن ها عبارتند از:

شورای عالی انقلاب فرهنگی

شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه فعالیت های ستاد انقلاب فرهنگی، از سال ۱۳۶۳ در جایگاه مرجع عالی حاکمیتی در زمینه آموزش عالی و دانشگاه ها قرار گرفت و یکی از وظایف آن ارزیابی نظام آموزشی و تحقیقات و تهیه و تدوین مبانی و شاخص های دانشگاه متناسب با نظام اسلامی می باشد. در سال ۱۳۷۹، شورای عالی انقلاب فرهنگی به تشکیل «هیئت نظارت و ارزیابی فرهنگی و علمی» در زیرمجموعه خود اقدام کرد. در ادامه، شورای عالی انقلاب فرهنگی «شاخص های آموزش عالی» در آبان ماه ۱۳۸۱ به تصویب رساند که شاخص هایی را برای ارزیابی آموزش عالی در دو سطح کلان و خرد و از نظر ابعاد کیفی و کمی شامل می شود.

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

در حال حاضر در زیرمجموعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دو مرکز یعنی «مرکز تحقیقات، ارزشیابی و تضمین کیفیت» سازمان سنجش و «مرکز نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت» به طور همزمان متولی ارزیابی و تضمین کیفیت نظام آموزش عالی کشور هستند.

• مرکز تحقیقات، ارزشیابی و تضمین کیفیت سازمان سنجش: سازمان سنجش آموزش کشور در سال ۱۳۴۷ شروع به کار کرده و در حال حاضر با نام «مرکز ارزشیابی آموزشی» فعالیت می‌کند. از سال ۱۳۹۵، مرکز تحقیقات، ارزشیابی، اعتبارسنجی و تضمین کیفیت آموزش عالی سازمان سنجش در بعد پژوهشی این حوزه فعالیت می‌کند و به برگزاری کارگاه ‌های آموزشی، تهیه و تدوین مواد آموزشی، راهبری فرایند ارزیابی درونی و انجام فعالیت ‌های پژوهشی در حوزه تضمین کیفیت می‌ پردازد؛
• مرکز نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت: در سال ۱۳۶۱، دفتر نظارت و سنجش در معاونت آموزشی این وزارتخانه شکل گرفت و فعالیت هایی را در این زمینه ترتیب داد. در سال ۱۳۹۱، با تجمیع دفاتر نظارت و ارزیابی در معاونت‌ های وزارتخانه، «مرکز نظارت و ارزیابی آموزش عالی» تشکیل شد و نام آن در سال ۱۳۹۸ به «مرکز نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت علوم، تحقیقات و فناوری» تغییر کرد. این مرکز ساختاری را برای نظام ارزیابی و تضمین کیفیت بر پایه چهار رکن، یعنی شورای نظارت و ارزیابی، مرکز نظارت و ارزیابی، هیئت ‌های نظارت و ارزیابی استانی و دفاتر نظارت و ارزیابی موسسات آموزش عالی، پژوهشی و فناوری طراحی کرده است.

وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی

در ایران، اولین کوشش برای ارزیابی مستمر در آموزش عالی از سال ۱۳۷۵ با تدوین طرح ارزیابی درونی در آموزش پزشکی آغاز شد. در سال ۱۳۷۶، شش گروه آموزش پزشکی شامل پنج گروه در دانشگاه های شهر تهران و یک گروه در دانشگاه علوم پزشکی کرمان طرح ارزیابی درونی را به اجرا درآوردند. شورای گسترش آموزش عالی دانشگاه های علوم پزشکی، مسئولیت اصلی ارزیابی موسسات آموزشی و پژوهشی عالی علوم پزشکی را بر عهده دارد. ازجمله وظایف این شورا، تعیین ضوابط و شاخص های لازم برای ایجاد رشته/مقاطع تحصیلی علوم پزشکی، تصویب استانداردها و شاخص های ارزیابی موسسات آموزشی/پژوهشی عالی علوم پزشکی دولتی و غیردولتی و اعتباربخشی موسسات آموزشی/پژوهشی علوم پزشکی می باشد.

آسیب شناسی وضعیت موجود ارزیابی نظام آموزش عالی و پژوهشی کشور

برخی از مهم ترین آسیب های فعالیت های ارزیابی آموزش عالی و پژوهش کشور به شرح زیر است:

• پراکندگی فعالیت های ارزیابی: فعالیت های ارزیابی گسترده ای در نظام آموزش عالی و علم و فناوری کشور درحال انجام است. هریک از نهادهای شورای عالی انقلاب فرهنگی، سازمان اداری و استخدامی، شورای عتف و… شاخص هایی در زمینه آموزش عالی و پژوهشی تهیه کرده اند و مدعی ارزیابی بخش هایی از آن هستند. یکی از دلایل این مسئله، وجود دستگاه های متولی چندگانه برای سیاستگذاری و مدیریت نظام آموزش عالی و علم و فناوری کشور است و تفکیک وظایف روشنی میان آن ها صورت نگرفته است؛
• دولتی و صوری بودن: در حال حاضر، تمامی فعالیت های ارزیابی آموزش عالی در سطوح مختلف توسط مراکز دولتی و با رویکرد بالا به پایین انجام می شود. در این حالت، با توجه به اینکه هر دو نظارت کننده و نظارت شونده وابسته به دولت هستند، انجام نظارت و ارزیابی واقعی، شفاف و منظم دشوار و تا حدی ناممکن است؛
• ضعف رویکرد علمی و تخصصی: فعالیت های ارزیابی آموزش عالی در کشور هنوز با رویکردهای علمی و تخصصی فاصله دارد و نتوانسته است تایید و حمایت صاحب نظران این حوزه را به خود جلب نماید. تاکنون در ایران هیچ گونه ساختار و سازمان حرفه ای برای ارزیابی آموزش عالی شکل نگرفته است و فعالیت های ارزیابی دچار چالش بوده و از کسب مشروعیت در میان جامعه علمی و دانشگاهی ناتوان است.

پیشنهادهای ارائه شده جهت اصلاح و تکمیل نظام تضمین کیفیت آموزش عالی

پیشنهادها و راهکارهایی برای اصلاح و تکمیل نظام تضمین کیفیت آموزش عالی و علم و فناوری کشور ارائه شده است به شرح زیر می باشد:

• تکمیل و انسجام بخشی به ساختار نظام تضمین کیفیت: این گزارش، به طراحی یک نظام تضمین کیفیت آموزش عالی در ایران می‌پردازد که بر پایه الگوی اعتبارسنجی ساخته شده است. این الگو، با زیست بوم آموزش عالی و علم و فناوری ایران همخوانی دارد و شامل چهار جزء اصلی نهاد ملی تضمین کیفیت، مراکز نظارت و ارزیابی کیفیت وزارتخانه‌ها، سازمان‌های غیردولتی و تخصصی اعتبارسنجی، واحدهای نظارت و ارزیابی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی می باشد.
• تکمیل فرایند اعتبارسنجی و گستره آن: الگوی اعتبارسنجی تضمین کیفیت، اغلب دارای پنج مرحله است که عبارتند از: خودارزیابی، بررسی همتایان، بازدید میدانی، قضاوت و تعیین وضعیت اعتبار و تکرار دورهای ارزیابی. آنچه در وضعیت فعلی آموزش عالی کشور جریان دارد، تعدادی ارزیابی درونی به صورت داوطلبانه و اختیاری است که با ارزیابی بیرونی تکمیل نمی شود و همه موسسات آموزش عالی و پژوهشی را در برنمی گیرد.
• ایجاد سامانه ملی اطلاعات آموزش عالی و علم و فناوری: با وجود فعالیت های پراکنده ای که در زمینه تولید و انتشار برخی آمارهای آموزش عالی توسط برخی نهادها وجود دارد، با این حال، هنوز سامانه جامعی برای اطلاعات دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی و فناوری ایجاد نشده است. اگرچه این مراکز می توانند زیرساخت های اولیه ایجاد نظام اطلاعات آموزش عالی و علم و فناوری را فراهم نمایند؛ با این حال، بهتر است در سامانه جامعی متمرکز و تجمیع شوند یا سامانه مستقلی ایجاد شود.

جمع بندی

این گزارش، با هدف ارائه راهکارهایی برای اصلاح و تکمیل نظام تضمین کیفیت آموزش عالی و پژوهش کشور انجام شده است. در بخش اول، به بررسی اسناد بالادستی در این حوزه پرداخته شد. تحلیل این اسناد نشان می دهد که از حدود دو دهه قبل توجه سیاستگذاران به مسئله ارزیابی آموزش عالی و پژوهشی پررنگ تر شده است و به تدریج بر ایجاد ابعاد مختلف نظام تضمین کیفیت مانند «تعیین ضوابط، معیارها و استانداردهای علمی»، «استقرار نظام جامع نظارت و ارزیابی و رتبه بندی» و «ایجاد نهاد ملی مدیریت ارزیابی و اعتبارسنجی و تضمین کیفیت» تاکید شده است. سپس به آسیب شناسی فعالیت های ارزیابی انجام شده توسط نهادهای متولی نظام آموزش عالی و پژوهشی کشور پرداخته شد. ازجمله این آسیب ها پراکندگی فعالیت های ارزیابی و تکمیل فرایند اعتبارسنجی و گستره آن می باشند. در پایان نیز راهکارهایی مانند تکمیل و انسجام بخشی به ساختار نظام تضمین کیفیت و تکمیل فرایند اعتبارسنجی و گستره آن ارائه شد.

این مطالعه در مرکز پژوهش ها مجلس شورای اسلامی توسط مهدی مهدی در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.