طراحی چارچوب ملی صلاحیت

چارچوب ملی صلاحیت مسیری است که از طریق آن تمام آموزش یک کشور در یک سیستم واحد یکپارچه و هماهنگ نمایان می شود. در واقع، این چارچوب ابزاری برای ساختاردهی به صلاحیت های موجود و جدید به شمار می رود. اگرچه در بسیاری از کشورها چنین چارچوبی طراحی و به کار گرفته شده است، اما هنوز در ایران اجرا نشده است. اما طراحی این چارچوب با مشکلاتی روبه رو است: با حذف دوره پیش دانشگاهی، تمام سطوح آموزشی قابل پوشش نیست. اجماع نظر بین متولیان آموزش نیاز به تسهیلگری دارد. کمیته های ارزشیابی، باید توسط یک نهاد ملی مستقل نظارت شوند. برای مشارکت موثر ذی نفعان در چارچوب ملی صلاحیت باید چاره اندیشی شود.

کلیدواژگان: صلاحیت، آموزش، NQF، چارچوب، نظام آموزشی

ضرورت و اهداف پژوهش

چارچوب ملی صلاحیت (NQF) ابزاری برای طبقه بندی صلاحیت های آموزشی مطابق با مجموعه ای از معیارها برای سطح مشخصی از یادگیری بدست  آمده است. هدف از این چارچوب، ایجاد یکپارچگی و هماهنگی میان خرده سیستم های صلاحیت های ملی و جهت دهی طراحی صلاحیت ها بر مبنای پیامدهای یادگیری و همتراز کردن مدارک تحصیلی و حرفه ای است. درواقع، چارچوب صلاحیت سندی است برای توسعه و طبقه بندی صلاحیت ها به گونه ای که منطبق با مجموعه ای از معیارهای سطوح یادگیری بدست آمده باشند. همچنین این چارچوب ارتباط داخلی بین صلاحیت ها و چگونگی پیشرفت یک فرد از یک سطح به سطحی دیگر را نشان می دهد.

با توجه به نبود یک چارچوب جامع ملی صلاحیت در ایران و ضرورت وجود آن برای هماهنگ سازی آموزش با جامعه و دنیای کار، تدوین چنین چارچوبی از اولویت های نظام آموزشی است. لازم به ذکر است که چارچوب ارائه شده، چارچوبی توصیفی است که به ترسیم وضعیت موجود می پردازد و مقدمه ای برای تدوین چارچوب مطلوب خواهد بود.

روش شناسی پژوهش

در این پژوهش، سه مرحله اساسی جهت تدوین چارچوب ملی صلاحیت ها در نظام آموزشی ایران در نظر گرفته شده است:

۱- بررسی تطبیقی چارچوب های موجود صلاحیت در دیگر کشورها

در این مرحله با رویکرد مطالعات تطبیقی کلیه اسناد و گزارش های در دسترس برای مطالعه و بررسی ساختار چارچوب صلاحیت های کشورهای آلمان، استرالیا، انگلستان، ترکیه، سوئد، عربستان، فنلاند، و هلند مورد مطالعه قرار گرفت. به این منظور، ابتدا شناسنامه ی چارچوب ملی صلاحیت ها طراحی شد تا مؤلفه ها و عناصر اساسی که یک چارچوب صلاحیت باید داشته باشد، شناسایی شوند. مطالعه ساختار چارچوب صلاحیت های این کشورها بر اساس این مؤلفه ها انجام شد و در نهایت، با یکدیگر مقایسه شدند.

۲- بررسی و مطالعه وضع موجود سطح بندی صلاحیت های رسمی و غیررسمی در ایران

بر اساس مؤلفه های مطرح در شناسنامه که برای مطالعه چارچوب صلاحیت کشورهای منتخب تعیین شده بود، وضعیت نظام صلاحیت ها در ایران نیز مورد بررسی قرار گرفت. برای دستیابی به این هدف از دو ابزار بررسی شامل اسناد و مصاحبه استفاده شد. تحلیل داده ها در این مرحله از پژوهش به روش قیاسی صورت گرفت، همچنین با روش مطالعات مروری به مطالعه مبانی نظری و اسناد موجود درباره نحوه ارزیابی و تضمین کیفیت دوره ها و صلاحیت ها در هر یک از زیر نظام های آموزشی، سازمان ها و نهادهای ذی نفع در چارچوب صلاحیت های موجود در نظام آموزشی کشور پرداخته شد. جهت راستی آزمایی یافته های مستخرج از اسناد و تکمیل اطلاعات لازم برای بررسی مقولات، با بهره گیری از روش نمونه گیری هدفمند از برخی مطلعین و کارشناسان مربوطه، مصاحبه نیمه ساختاریافته انجام شد.

۳- یکپارچه سازی سطوح و صلاحیت ها و ارائه چارچوب ملی صلاحیت ها در ایران

در این مرحله به مطالعه و بررسی چارچوب صلاحیت های کشورهای منتخب با چارچوب صلاحیت های کشور با استفاده از رویکرد مطالعات تطبیقی پرداخته شد. در این راستا، یافته های دو مرحله قبل در هشت موضع شامل اهداف مطرح در NQF ، مقایسه سطوح NQF ، مقایسه ابعاد و وجوه مطرح توصیفگرهای دانش، مهارت، شایستگی در سطوح چارچوب صلاحیت، میزان اعتبار تخصیص شده به هر سطح در چارچوب ملی صلاحیت ها، سازمان ها و نهادهای مسئول تضمین کیفیت، چگونگی سیستم آموزش وپرورش فنی و حرفه ای، نهادها و ذی نفعان درگیر در NQF بررسی شد. به منظور تعیین میزان توافق و اشتراک نظر خبرگان نسبت به توصیفگرهای مناسب هریک از سطوح تحصیلی و انواع صلاحیت، از پرسشنامه های محقق ساخته استفاده شد.

تعیین مواضع چارچوب ملی صلاحیت ایران

بر اساس مؤلفه های مطرح در شناسنامه چارچوب ملی صلاحیت ها، وضعیت کشورهای منتخب بررسی و سپس نتایج حاصل از آن با یکدیگر مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج مطالعه تطبیقی در هشت موضع به شرح زیر است:

اهداف مطرح درNQF

تجربه سایر کشورها مشخص می کند که اهدافی همچون تشویق و بهبود دسترسی و مشارکت در یادگیری مادام العمر، مشارکت هایی در عملکرد اقتصاد ملی و بازار کار، قابلیت تطابق و به رسمیت شناختن صلاحیت ها با صلاحیت های بین المللی، تسهیل مسیرهای انعطاف پذیر، دسترسی و فرصت های پیشرفت بین بخش های آموزش وپرورش ازجمله وجوه مشترک در تدوین اهداف NQF هستند. بر این اساس، مواردی به عنوان اهداف راه اندازی NQF در کشور مطرح شد.

مقایسه سطوح NQF

طبق نتایج مطالعه وضعیت صلاحیت های رسمی و غیررسمی در نظام آموزشی ایران، به نظر می رسد که بتوان هشت سطح صلاحیت در نظام آموزشی کشور را به همراه صلاحیت های فنی و حرفه ای در یک چارچوب جامع در نظر گرفت. این سطوح به ترتیب شامل صلاحیت سوادآموزی و شمارش، صلاحیت پایان مدرسه ابتدایی، صلاحیت پایان مدارس متوسطه، گواهی و دیپلم آموزش عالی، لیسانس، فوق لیسانس، و دکتری است. در حال حاضر سطح چهارم مربوط به صلاحیت های سطح ۴ آموزش های فنی و حرفه ای است که مطابق با قانون نظام جامع آموزش و تربیت فنی، حرفه ای و مهارتی تعریف شده اند. چراکه با حذف دوره پیش دانشگاهی هیچ یک از صلاحیت های نظام آموزشی ایران در این سطح نمی گنجد. لذا فقدان تطابق لازم بین سطوح آموزشی ایران و سطوح مرجع بین المللی، فقدان تطابق لازم بین سطوح آموزشی با سطوح فنی و حرفه ای در ایران، و مشخص نبودن مسیر ارتباطات و دستیابی به سطوح آموزشی در ایران چالش های این حوزه هستند.

مقایسه ابعاد و معیارهای مطرح توصیفگرهای دانش، مهارت، شایستگی

بر اساس یافته های این پژوهش، توصیفگرهای مربوط به هر یک از سطوح و صلاحیت های نظام آموزش ایران ارائه شد. اما لازم است درباره این توصیفگرها در بین نهادهای متولی آموزش اجماع نظر شود. همچنین  پیشنهاد می شود که این توصیفگرها با سیستم های صلاحیت های بین المللی تطبیق داده شوند.

میزان اعتبار تخصیص شده به هر سطح در چارچوب ملی صلاحیت

مطالعه سیستم های تخصیص و تجمیع اعتبار صلاحیت مشخص می کند که در اکثر چارچوب صلاحیت ها، سطوح آموزش عالی با تعداد واحد اعتباردهی شده و مابقی سطوح معمولا با تعداد سوال های تحصیلی برای گذراندن یک سطح مشخص می شوند. در مورد ایران، پراکندگی در ساختار اعتباردهی میان نهادهای متولی آموزش یک چالش است. برای رفع این چالش، پیشنهاد می شود که موضوع اعتبارات و واحدهای آموزشی در شورای NQF مطرح شده و سامانه تجمیع و انتقال اعتبارها طراحی و راه اندازی شود.

سازمان ها و نهادهای مسئول تضمین کیفیت

مطالعه سازمان ها و نهادهای تضمین کیفیت در کشورهای مورد بررسی نشان می دهد که در سه حوزه آموزش وپرورش، آموزش عالی و آموزش فنی وحرفه ای، عموماً آژانس ها و کمیته های ارزیابی بیرونی فعال هستند. همچنین هر یک از این نهادها تحت کنترل کیفی آژانس های مربوط به خود هستند. نقش دولت نیز نظارت کلی بر این موسسات است و اصول و خط مشی های کلی، صلاحیت تأسیس و ادامه فعالیت آنها، و همچنین قوانین را برای انجام بازرسی، نظارت، ارزیابی و اعتباربخشی فرایندها مشخص می نمایند. در ایران، اگرچه کمیته ارزشیابی ذیل نظر نهادهای متولی آموزش وجود دارد، اما هیچ نهاد یا آژانس ملی مستقلی بر این کمیته های متعدد نظارت ندارد.

چگونگی سیستم آموزش وپرورش فنی و حرفه ای

اکثر کشورها بین صلاحیت های فنی و حرفه ای و ساختار آموزشی کشور خود تطابق لازم را به وجود آورده و در نهایت چارچوب ملی صلاحیت های منسجمی را تدوین کرده اند. در ایران، طبق قانون نظام جامع آموزش و تربیت فنی، حرفه ای و مهارتی ساختار آموزش فنی و حرفه ای از هشت سطح تشکیل می شود که لازم است پس از تعیین سازوکار اجرایی با چارچوب ملی صلاحیت ها تطابق داده شود.

چگونگی اجرا و مشارکت ذی نفعان و نهادهای درگیر در چارچوب ملی صلاحیت

در ایران، نهادهایی که در تدوین، توسعه و استقرار چارچوب ملی صلاحیت ها تأثیرگذار هستند، در چهار دسته شامل سازمان ها و نهادهای اصلی متولی آموزش، سازمان ها و نهادهای تأثیرگذار در اشتغال، سازمان ها و نهادهای فرادستی تسهیلگر و نظام های صلاحیت دسته بندی شدند. در این راستا، تصویب ضمانت قانونی برای راه اندازی شورای NQF در کشور و اجرایی سازی تصمیمات آن ضروری است.

جمع بندی

با توجه به اینکه نیاز به طراحی چارچوب ملی صلاحیت در ایران احساس می شود، در این پژوهش یک چارچوب مفهمومی ارائه شد. با استفاده از مطالعه تطبیقی تعدادی از کشورهای دارای چارچوب صلاحیت، ابتدا مؤلفه های لازم برای چارچوب صلاحیت استخراج و ارزیابی شد. سپس بر اساس اسناد موجود و مصاحبه با کارشناسان، وضعیت صلاحیت در ایران مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت، مواضع مورد نیاز برای چارچوب ملی صلاحیت تعیین شد.

این مطالعه در پژوهشکده مطالعات فناوری توسط محمد خادمی در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.