تدوین راهبردی برای حل معضل اشتغال فارغ ‌التحصیلان

سهم بخش خدمات از ایجاد اشتغال در کشور ایران حدود ۵۰ درصد است؛ در حالی که در برخی کشورهای پیشرفته این رقم به ۷۵ درصد می‌رسد. بررسی چهار حوزه پزشکی، دندانپزشکی، وکالت و دفتر ثبت اسناد به عنوان چهار حوزه خدمات حرفه‌ای با پتانسیل بالا در کشور، نشان ‌دهنده وضعیت نامطلوب شاخص ‌های توسعه این حوزه‌ ها در مقایسه با استانداردهای بین ‌المللی و در نتیجه کمبود شدید در هریک از این حوزه‌ ها است. ایجاد انحصار در آموزش و بازارهای این خدمات باعث ایجاد این شرایط شده است که در صورت برطرف شدن این انحصار ظرفیت ایجاد حدود ۹۳۵ هزار شغل وجود خواهد داشت.

ضرورت و اهداف پژوهش

عموماً تصور می‌شود توسعه صنعتی تنها راهکار ایجاد اشتغال است. هرچند توسعه صنعتی لازمه پیشرفت کشور بوده و می‌تواند در ایجاد شغل مؤثر باشد؛ ولی نباید از ظرفیت بخش خدمات در ایجاد اشتغال غفلت کرد. طبق آمارهای جهانی سهم خدمات به ‌ویژه خدمات حرفه‌ای در ایجاد شغل از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۷ در جهان از ۳۵ درصد به ۵۰ درصد رسیده است. این درحالی است که شاخص مذکور در ایران در همان بازه زمانی با رشد پایین ۵ درصدی از ۴۵ درصد به ۵۰ درصد رسیده است. این رشد پایین در حالی رخ داده است که این شاخص در برخی کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و فرانسه به بالای ۷۵ درصد می‌رسد. لذا ضروری است که ظرفیت ‌های بخش خدمات به ویژه خدمات حرفه‌ای برای ایجاد اشتغال در کشور مورد بررسی قرار گیرد و راهکارهایی برای بهره‌ برداری کامل از این ظرفیت ‌ها ارائه شود. در همین راستا در این پژوهش ظرفیت بخش ‌های پزشکی، دندانپزشکی، وکالت و دفتر ثبت اسناد در ایجاد اشتغال مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

نقش ویژه خدمات حرفه‌ای در ایجاد اشتغال

خدمات حرفه‌ای به آن دسته از مشاغلی اطلاق می‌شود که نیازمند دانش و مهارت ‌های تخصصی هستند و عمدتا توسط نیروی کار تحصیل‌کرده ارائه می‌شوند. این خدمات نقش ویژه‌ای در ایجاد اشتغال دارند. برای مثال در کشور آمریکا بیش از ۵۰ درصد از کل اشتغال این کشور در حوزه خدمات حرفه‌ای ایجاد شده است. توسعه خدمات حرفه‌ای در کشور ایران به دلیل نرخ بالای بیکاری در قشر تحصیل‌کرده، اهمیتی دو چندان دارد و می‌توان راه ‌حلی برای معضل اشتغال فارغ ‌التحصیلان باشد.

بررسی توسعه خدمات حرفه‌ای در رشته‌ های پزشکی، دندانپزشکی، وکالت و دفتر ثبت اسناد در ایران

معماری، حسابرسی، مهندسی، پزشکی، وکالت، مدیریت سرمایه ‌گذاری، پشتیبانی کسب ‌و کار، مشاوره ‌های تخصصی و … گستره وسیعی از خدمات حرفه‌ای را تشکیل می‌دهند که توسعه هریک از آن‌ ها می‌تواند بخشی از مشکلات مربوط به بیکاری فارغ ‌التحصیلان را کاهش دهد. در این بخش از گزارش وضعیت توسعه ‌یافتگی ۴ رشته پزشکی، دندانپزشکی، دفتر ثبت اسناد و وکالت مورد بررسی قرار می‌گیرد.

شاخص توسعه خدمات پزشکی

برخلاف تصور عموم مبنی بر زیاد بودن تعداد پزشک در کشور، با معیار قرار دادن شاخص ‌های موجود در حوزه نظام پزشکی مشخص می‌شود که کشور شدیدا با کمبود پزشک مواجه است؛ به ‌نحوی ‌که می‌توان ادعا کرد بازار پزشکی با نوعی از انحصار رو به‌ رو است. شاخص سرانه تعداد پزشکان در کشور ۱.۶ نفر به ازای هر ۱۰۰۰ نفر است. در حالی ‌که  این شاخص برای قطر ۷.۸، برای یونان ۶.۲، برای آلمان ۳.۹ و به طور متوسط برای کشورهای گروه بیست ۳ نفر به ازای هر ۱۰۰۰ نفر است. این ارقام نشان ‌دهنده کمبود جدی پزشک در ایران به نسبت کشورهای دیگر است. اصلی‌ترین عامل ایجاد این وضعیت ایجاد انحصار از طریق محدود کردن ظرفیت آموزش پزشکی است که موجب ایجاد صف ‌های طولانی در بیمارستان‌ ها، بالا رفتن شدید تعرفه خدمات درمانی و کاهش کیفیت شده است.

شاخص توسعه خدمات دندانپزشکی

در زمینه دندانپزشکی نیز ایران با سرانه ۳۵.۶ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر با کمبود شدید دندانپزشک روبه‌رو است. برای مثال کشور برزیل در میان کشورهای گروه بیست با سرانه ۱۳۴ و کشور لبنان در غرب آسیا با سرانه ۱۰۰ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر بهترین وضعیت را دارند. میانگین  کشورهای گروه بیست نیز حدود ۷۰ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر است که تقریباً ۲ برابر سرانه ایران است. در این رشته نیز ایجاد انحصار از طریق محدود کردن ظرفیت‌های آموزش علت اصلی این شرایط است که به نظر می‌رسد علت این مسئله لابی پزشکان و دندانپزشکان در تعیین ظرفیت این رشته ‌ها در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است.

شاخص توسعه خدمات وکالت

در بازار خدمات حقوقی کشور نیز وضعیتی مشابه بازار سلامت حاکم است. مقایسه سرانه ۷۶ وکیل به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر با سرانه ۴۸۲ برای برزیل، ۳۰۰ برای استرالیا و ۱۴۴ وکیل به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر برای کویت به خوبی نشان ‌دهنده کمبود تعداد وکیل در کشور است. در کشورهایی که وضعیت مناسبی در این زمینه دارند، شرکت ‌کنندگان آزمون وکالت با کسب حداقل نمره احراز صلاحیت می‌شوند و ظرفیت محدودی برای پذیرفته ‌شدگان وجود ندارد. درحالی‌که در ایران ظرفیت پذیرش برای آزمون وکالت به ‌صورت دستوری توسط کانون وکلا تعیین می‌شود؛ که این موضوع موجب کمبود قابل توجه وکیل در کشور و انحصاری شدن بازار خدمات شده است.

شاخص توسعه خدمات دفاتر ثبت اسناد

بررسی تعداد دفاتر ثبت اسناد نشان ‌دهنده این است که تعداد این دفاتر در ۱۰ سال گذشته ثابت مانده است؛ درحالی‌که تقاضای این خدمات طی این بازه زمانی در حال رشد بوده است. سرانه ۹.۲۵ به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر در مقایسه با کشورهایی با نظام حقوقی شبیه ایران مانند هلند با سرانه ۱۹.۵، فرانسه با سرانه ۱۳.۲۸ و بلژیک با سرانه ۱۲.۸۸ دفتر به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر، نشان ‌دهنده کمبود تعداد دفاتر ثبت اسناد در کشور است. این شرایط نشان از بازار انحصاری خدمات ثبتی دارد که موجب ایجاد صف‌ های طولانی و عدم تمایل دفاتر به انجام خدمات خرد و کیفیت پایین خدمات شده است.

تخمین اشتغال قابل حصول در صورت توسعه خدمات در چهار بخش مذکور

در این قسمت تعداد اشتغال قابل حصول در صورت توسعه هریک از شاخص ‌ها به شاخص ‌های استاندارد و تعداد شغل ‌های تبعی قابل ایجاد در قالب یک جدول ارائه خواهد شد.

ظرفیت ایجاد اشتغال خدمات حرفه ای بررسی شده در گزارش حاضر، ۹۳۴ هزار و ۶۲۷ نفر برآورد می‌شود. که جزئیات آن در جدول بالا قابل مشاهده است. برآورد مذکور، حداقل ظرفیت اشتغال را در چهار حوزه خدمت مورد بررسی نشان می‌دهد.

جمع‌بندی

اشتغال بخش خدمات به ویژه خدمات حرفه‌ای سهم قابل توجهی در کل اشتغال کشورهای پیشرفته دارد. در ایران به دلیل ایجاد انحصار در اکثر بازارهای خدمات حرفه‌ای توسعه این مشاغل با چالش ‌های جدی رو به‌ رو شده و موجب بروز معضل بیکاری فارغ‌التحصیلان، کاهش کیفیت خدمات و رشد هزینه دسترسی به این خدمات شده است. بررسی ‌های این پژوهش نشان می‌دهد که با رفع این انحصارها و رسیدن به سرانه ‌های مطلوب جهانی در چهار حوزه پزشکی، دندانپزشکی، وکالت و دفتر ثبت اسناد می‌توان به طور تقریبی ۹۳۵ هزار شغل ایجاد کرد.

این مطالعه در شبکه کانون های تفکر ایران (ایتان) در سال ۱۳۹۷ انجام شده ‌است.