بررسی وضعیت سواحل مکران با رویکرد توسعه و امنیت پایدار

کشور ایران دارای موقعیت جغرافیایی ویژه ای در جهان است که باعث می شود، مناطق مختلف آن از آب وهوا، پوشش گیاهی و موقعیت ترانزیتی ویژه ای برخوردار باشند. مناطق ساحلی از پربارترین و پویاترین مناطق و بستر فعالیت های عظیم اقتصادی و اجتماعی در کشور بشمار می روند. یکی از این مناطق سواحل مکران است که در جنوب ایران قرار دارد و می تواند نقش عمده ای در رشد و توسعه کشور داشته باشد.. این منطقه به دلیل ویژگی های آب وهوایی می تواند یکی از مراکز گردشگری در کشور باشد. همین طور ازآنجایی که موقعیت خاصی نسبت به دریای عمان دارد، در زمینه های انتقال انرژی، تجارت و نظامی مزایای متعددی دارد.متأسفانه باوجود برخورداری از پتانسیل های بالا این منطقه، توجه جدی به آن معطوف نشده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

ایران به لحاظ محدوده های جغرافیایی، شرایط اقلیمی، مرزهای آبی و خاکی و ناهمواری های گسترده دارای شرایط متنوعی است. هر یک از مناطق موجود در ایران دارای توانمندی های مخصوصی هستند. یکی از این مناطق مهم که دارای توانمندی های بسیاری در زمینه های گوناگون است منطقه مکران است. منطقه مکران از خلیج گواتر تا دهانه هرمز کشیده شده است و شامل شهرستان های چابهار و کنارک در استان سیستان و بلوچستان و شهرستان جاسک در استان هرمزگان می شود. همچنین منطقه مکران ایران از شمال به رشته کوه های مکران، از غرب به شهرستان میناب و قشم استان هرمزگان، از طرف جنوب به دریای عمان و از جهت شرق به کشور پاکستان محدود می شود. این منطقه مزیت های گوناگونی در زمینه هایی چون جغرافیا و سرمایه ی مناسب برای رشد اقتصادی، نقش شاهراه تبادلات تجاری و مزیت های ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک دارد. متأسفانه سرمایه گذاری کافی برای رشد این منطقه انجام نشده است. طرح های آمایش سرزمین براساس اولویت بندی ها، نقش پذیری و قابلیت سنجی هر یک از مناطق، راهبردهای مخصوصی برای توسعه ارائه می نمایند. هدف این تحقیق نیز قابلیت سنجی و ارائه راهبردهای توسعه سواحل مکران ایران در جهت رفع عقب ماندگی موجود است. لذا در این پژوهش سعی شده است تا این منطقه از جوانب گوناگون بررسی شود و در پایان الگویی برای توسعه این منطقه ارائه شود.

روش شناسی پژوهش

روش تحقیق در این پژوهش توصیفی تحلیلی است. در فرایند تحقیق برای ارائه راهبردهای توسعه سواحل مکران کشور، از ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE)، ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE) و ماتریس راهبردهای چهارگانه مدل SWOT استفاده شده است. مدل SWOT یکی از ابزارهای بسیار مهم در فرایند تدوین راهبرد است که به وسیله آن، اطلاعات مقایسه می شوند.

تحلیل وضع موجود منطقه سواحل مکران ایران

در این بخش به وضعیت فعلی منطقه سواحل مکران از جوانب مختلف تحت عنوان جغرافیای طبیعی، جغرافیای انسانی و جغرافیای اقتصادی پرداخته شود:

• جغرافیای طبیعی: ازنظر ناهمواری طبیعی این منطقه دارای سواحل پرتگاهی، سواحل باتلاقی و تالابی، سواحل ماسه ای و کوه های بلوچستان است. سواحل مکران ایران در منطقه ای واقع شده است که در نزدیکی مدار رأس السرطان قرار دارد. این موضوع باعث می شود که این منطقه تابستان هایی گرم و مرطوب و همین طور زمستان هایی معتدل داشته باشد. البته ازآنجایی که ازنظر اقلیمی بارندگی ناچیز است، منطقه ای خشک به حساب می آید. قرار گرفتن منطقه مکران در اقلیم خشک، با خصوصیاتی همچون کمبود ریزش های جوی، تبخیر شدید و همچنین درجه حرارت بالا نقش عمده ای را در کاهش منابع آبی آن بر عهده دارد. بندر چابهار نیز به عنوان یکی از بنادر این منطقه در زمستان به عنوان گرم ترین نقطه کشور و در تابستان به عنوان خنک ترین بندر جنوبی کشور شناخته می شود. این منطقه ازنظر پوشش گیاهی نیز در کشور منحصربه فرد است، هرچند که در این منطقه بارندگی کم است اما پوشش گیاهی به نسبت انبوه است و تنوع خاصی دارد.
• جغرافیای انسانی: با توجه به نقشه حاصل از تراکم جمعیت می توان نتیجه گرفت که منطقه سواحل مکران ازنظر مناطق شهری دارای شهرهای کم جمعیت و پراکنده است که اصلا برای این منطقه در حد انتظار نیست. بیشتر نقاط روستایی به موازات ساحل و در شمال شهرستان چابهار قرارگرفته اند. اکثر جمعیت استان سیستان و بلوچستان از اهل سنت و از شاخه حنفی هستند. شیعیان این استان در قسمت شمالی استان ساکن هستند و اهل سنت نیز در قسمت های جنوبی و مرکزی استان ساکن هستند. در این منطقه درصد کمی از مردم پیرو دین زرتشت و مسیحیت هستند. متأسفانه آمار استان سیستان و بلوچستان ازلحاظ آموزش وپرورش از وضعیت مناسبی برخوردار نیست، چراکه نرخ باسوادی این استان در هر دو مناطق شهری و روستایی با میانگین کشور اختلاف فاحشی دارد.
• جغرافیای اقتصادی: با توجه به آمارهای موجود می توان گفت که بیشتر مشاغل شهرستان های این منطقه مربوط به بخش کشاورزی و خدمات می شود. بنادر شهید بهشتی و شهید کلانتری چابهار از مناطق مهم اقتصادی سواحل مکران هستند. بندر شهید بهشتی به دلیل قرارگرفتن در مدخل ورودی خلیج چابهار دارای مزیت های بیشتری برای فعالیت های ترانزیتی و سایر فعالیت ها است و در حال حاضر بیشتر سرمایه گذاری های دولتی بر روی این بندر انجام می شود. ازآنجایی که این منطقه نزدیک به دریا است، صنعت شیلات یکی از مهم ترین فعالیت های اقتصادی این منطقه است. این منطقه پتانسیل صادرات آبزیانی نظیر میگو، شاه میگو، ماهی مرکب و کوسه ماهی را دارد. از دیگر فعالیت های اقتصادی این منطقه می توان به صنایع دستی، دامداری و گردشگری اشاره کرد. صنعت پتروشیمی نیز یکی از صنایع بزرگ فعال در منطقه مکران است.

نکته دیگری که در این زمینه شایان توجه است، ویژگی های ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک این منطقه است. سواحل مکران اهمیت بسیار زیادی در زمینه مسیرهای انتقال انرژی دارد. همچنین از آنجایی که این منطقه دسترسی به آب های آزاد دارد، یکی از عناصر زیربنایی قدرت دریایی ایران محسوب می شود.

عوامل تهدیدکننده منطقه سواحل مکران

هرچند که این منطقه از نظر اقتصادی، انسانی و جغرافیایی مزیت های فراوانی دارد اما متأسفانه مشکلاتی نیز این منطقه را تهدید می کند. عواملی تهدیدکننده ی این منطقه ابعاد گوناگونی مانند محیط طبیعی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و نظامی دارند. یکی از تهدیدات محیط طبیعی خشکی و کم رونق بودن کشاورزی در این منطقه به دلیل کم بارش بودن است. همچنین دوری از مرکز کشور و احتمال وقوع سونامی و زلزله از دیگر عواملی هستند که محیط طبیعی این منطقه را تهدید می کنند. از منظر اقتصادی نیز بندر گوادر پاکستان یک تهدید مهم برای این منطقه است چراکه در صورت کوتاهی ایران در رونق سواحل مکران این بندر می تواند جایگزین سواحل مکران شود. تهدید دیگر ورود کالاهای قاچاق و مواد مخدر از طریق کشورهایی چون افغانستان و پاکستان است. از بعد اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نیز تهدیداتی چون عدم وجود برنامه ریزی بلندمدت توسعه ای در منطقه و فقر فرهنگی مردم در منطقه وجود دارند. همچنین از بعد نظامی عواملی چون شرارت و اقدامات تروریستی و حضور قدرت های فرامنطقه ای چون امریکا در نزدیکی این سواحل امنیت کشور را تهدید می کنند.

الگوی توسعه بلندمدت منطقه مکران

راهبردهای موجود در مدل SWOT در این پژوهش به ۴ نوع تقسیم می شوند. این راهبردها عبارت اند از: راهبرهای تهاجمی (SO)، راهبردهای رقابتی (ST)، راهبردهای محافظه کارانه (WO) و راهبردهای تدافعی (WT). نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که برای توسعه این منطقه باید از راهبردهای محافظه کارانه (WO) برای توسعه این منطقه بهره برد. مطابق با این راهبرد باید ضعف ها را برطرف کرد و از فرصت های موجود به صورت حداکثری استفاده کرد. برخی از راهبردهای محافظه کارانه برای توسعه این منطقه عبارت اند از:

1. باید در زمینه بهبود زیرساخت های منطقه به خصوص در زمینه ترانزیتی تلاش ویژه ای کرد تا کشورهای حوزه خلیج فارس و جنوب شرق آسیا به استفاده از موقعیت ترانزیتی مکران ترغیب شوند؛
2. محرومیت و توسعه نیافتگی منطقه باید با استفاده از رویکرد حمایتی رهبر معظم انقلاب و مسئولان اجرایی کشور رفع شود؛
3. باید بر روی صنعت گردشگری این منطقه بیشتر سرمایه گذاری شود و همین طور تلاش شود تا جمعیت منطقه افزایش پیدا کند؛
4. باید با توجه به رویکرد حمایتی برنامه ششم سطح اشتغال منطقه ارتقا پیدا کند. این هدف می تواند از طریق استقرار صنایع بزرگ در این منطقه محقق شود.

جمع بندی

منطقه مکران یکی از مهم ترین مناطق ایران است که از توانمندی های بی نظیری در زمینه هایی چون اقتصادی، جغرافیایی و جمعیتی است. منطقه مکران از خلیج گواتر تا تنگه هرمز کشیده شده است. همچنین عوامل مختلفی این منطقه را از منظرهای محیطی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نظامی تهدید می کنند. عواملی چون محیط طبیعی خشکی و کم رونق بودن کشاورزی، دوری از مرکز کشور، فقر فرهنگی مردم و شرارت و اقدامات تروریستی ازجمله این تهدیدات هستند. هدف این پژوهش قابلیت سنجی و ارائه راهبردهای توسعه سواحل مکران ایران در جهت رفع عقب ماندگی موجود است. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که برای توسعه این منطقه باید از راهبردهای محافظه کارانه (WO) برای توسعه این منطقه بهره برد. مطابق با این راهبرد باید ضعف ها را برطرف کرد و از فرصت های موجود به صورت حداکثری استفاده کرد. ازجمله این راهبردها می توان به بهبود زیرساخت های کشور و سرمایه گذاری بر روی گردشگری اشاره کرد.

این مطالعه در مدرسه حکمرانی شهید بهشتی توسط سید حسین حسینی در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.