تدوین و تحلیل الگوی داده – ستانده استان های ایران

امروزه افزایش رقابت ­پذیری فعالیت های اقتصادی، بهره برداری بیش از اندازه از منابع طبیعی و آلودگی های محیط زیستی، بیشتر از هر زمان نیاز به برنامه ریزی منطقه ای را حائز اهمیت کرده است. به منظور تحقق برنامه ریزی بهینه در این زمینه، نیاز به شناخت قابل قبول از ساختار اقتصادی مناطق مختلف یک کشور، آگاهی از ارتباطات درون منطقه ای فعالیت ­ها و محدودیت ­ها و توانمندی­ های مناطق وجود دارد. اندیشه برنامه ­ریزی منطقه ای در ایران از زمان برنامه های عمرانی قبل از انقلاب شکل گرفته است. برای انجام برنامه ریزی منطقه ای تکنیک جداول داده – ستانده منطقه ­ای به عنوان یکی از فنون آن مورد توجه واقع می­ شود. به کمک این جداول می توان به ساختار اقتصاد منطقه و هم چنین جایگاه منطقه در سطح ملی دست یافت.

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه با تحولاتی که در نظام برنامه ریزی اقتصادی جهان صورت گرفته است، جوامع به طور گسترده به سوی تمرکززدایی و برنامه ریزی منطقه ای، با توجه  به قابلیت ها و مزیت های خاص هر منطقه گام نهاده اند. بدین ترتیب برای برنامه ریزی های منطقه ای، انجام تحلیل ها و مطالعات منطقه ای به روش های مختلف ضروری به نظر می رسد. از جمله روش هایی که در برنامه ریزی منطقه ای به طور گسترده به کار گرفته می شود، الگوی داده – ستانده است. الگوی داده – ستانده منطقه ای نحوه ارتباط و تعامل متقابل فعالیت های اقتصادی گوناگون را در سیستم اقتصادی منطقه بیان می کند.  به این ترتیب، با استفاده از الگوهای داده-ستانده منطقه ­ای می­توان اثرات هر تغییر در هر یک از بخش­ های اقتصاد را گام به گام و از طریق زنجیره مبادلاتی بر سایر بخش های اقتصاد ردیابی کرد. همچنین این الگوها در جهت ارائه تصویر آماری کاملا تفصیلی از اقتصاد؛ و برای مطالعه و ارزیابی دقت نظریات اقتصادی؛ و یا ترکیب اطلاعات تجربی و نظریات اقتصادی استفاده می­ شوند. پیش بینی تولید و تقاضا، اشتغال و سرمایه­ گذاری به تفکیک بخشهای اقتصادی برای یک منطقه، بررسی دگرگونی تکنولوژی تولید و تاثیر آن بر روی بهره وری، اثر تغییر دستمزد یا سود یا مالیات بر روی اقتصاد منطقه و اقتصاد مناطق دیگر و اثر فعالیت­ های اقتصادی بر استفاده از منابع طبیعی از کاربردهای متعارف الگوهای داده- ستانده منطقه­ ای است.

الگوی داده – ستانده منطقه ای و روش برآورد جداول آن

الگوی داده ستانده پلی شناخته می  شود که بین نظریه و واقعیات در اقتصاد رابطه برقرار می­ سازد. قاعده اصلی تحلیل داده – ستانده منطقه  ای، شناسایی حجم و شکل جریان  های اقتصادی بین بخش های مختلف اقتصادی، میزان تقاضای نهایی و میزان به کارگیری عوامل تولید است تا از این طریق ساختار اقتصاد منطقه ­ای آشکار شود و بتوان بر اساس آن تحلیل های مورد نیاز را انجام داد. به این منظور در این مطالعه، جدول داده – ستانده دو منطقه ای برای ۳۱ استان ایران بر مبنای جدول داده – ستانده ملی سال ۱۳۹۳ تدوین شده است که این جدول، به هنگام شده جدول ملی آماری سال ۱۳۹۰ (تهیه شده توسط مرکز آمار ایران) است. جدول داده – ستانده برآورد شده برای هر استان ۷۲ رشته فعالیت منطبق با حساب های منطقه ­ای ایران را شامل می شود. حساب های منطقه ای نقش قابل توجهی در برنامه ریزی دارند، به طوری که تحقق اهداف برنامه ریزی استانی بدون استفاده از یافته های حساب های منطقه ای امکان پذیر نیست. تهیه این حساب ها، آمارهای قابل اطمینان و سازگاری را فراهم می آورد که زیربنای سیاست­گذاری­های اقتصادی در راستای توسعه اقتصادی و همچنین، کاهش نابرابری ­های اقتصادی و اجتماعی بین استان هاست. جداول داده – ستانده برآورد شده در این مطالعه، علاوه بر اینکه قابلیت انطباق با داده های حساب های منطقه ­ای را دارد و شبیه  ترین حالت به حساب های منطقه ای است؛ برای همه استان های کشور با روش پژوهش یکسان برآورد شده است، بنابراین برای نخستین بار قابلیت گسترده ای برای مقایسه نتایج فراهم می کند.

خصوصیت خاص جداول داده – ستانده دو منطقه ای این است که ماتریس صادرات و واردات بین بخشی هر استان به استان های دیگر کشور در آن لحاظ می شود. از آنجا که حجم مبادلات، بین مناطق یک کشور زیاد است، اگر حجم واردات و صادرات بین چنین مناطقی مشخص نشود، اثرات سرریزی و بازخوردی بخش  های اقتصادی هر استان در اقتصاد ملی به درستی مشخص نمی  شود؛ بنابراین در این مطالعه الگوی داده – ستانده به  صورت دو منطقه ای برآورد شده است تا بتوان با در نظرگرفتن انواع اثرات، به شناخت مناسب­ تری از ساختار اقتصادی استان های کشور دست یافت. به کمک الگوی داده – ستانده می توان بخش های کلیدی در هر استان که بیشترین تاثیرات داخلی (اثرات درون استانی و بازخوردی داخلی) و بیشترین اثرات خارجی (اثرات سرریزی و اثرات بازخوردی خارجی) را بر سایر استان  ها داشته است، شناسایی نمود. هریک از این تاثیرات، یک بار بر مبنای پیوندهای پیشین با استفاده از الگوی تقاضای محور لئونتیف و بار دیگر بر مبنای پیوندهای پسین با استفاده از الگوی عرضه محور گش ارزیابی شده اند. سپس با استفاده از روش حذف فرضی، اهمیت پیوندهای هر بخش در مقایسه با سایر بخش­ها برای هر استان مشخص شده­ اند. از مقایسه نتایج ارائه شده می توان فعالیت­ های کلیدی را فعالیت­ هایی دانست که قدرت پیشین و پسین بالایی داشته باشند. نتایج به دست آمده برای هر استان نشان می دهد، الزاما فعالیت کلیدی استان، فعالیتی نخواهد بود که بیشترین سهم ارزش افزوده را در استان یا در کل ارزش  افزوده فعالیت در سطح ملی، داشته است؛ زیرا الگوی داده – ستانده، پیوندهای هر فعالیت یا سایر فعالیت  ها را لحاظ می کند و بنابراین، وقوع شوک برون زا بر فعالیت هایی که پیوند قوی با سایر بخش های اقتصاد داشته اند، اثرگذاری بیشتری بر کل اقتصاد منطقه یا اقتصاد کشور داشته است.

مشکلات الگوی داده – ستانده منطقه ای

اگرچه قاعده کلی مدل داده – ستانده تا حدی واضح و روشن است، اما در عمل چون تهیه و ساخت جداول داده- ستانده منطقه ­ای کار دشواری است، استفاده از این روش­ها سخت و پیچیده است. از طرف دیگر جمع ­آوری آمارهای دقیق تجاری مربوط به جریان کالاها و خدمات مبادلاتی وارداتی به منطقه یا صادر شده از منطقه دشوار است؛ حتی امکان تهیه اطلاعات و داده های آمار تفصیلی کالاها و خدمات مبادله شده بین بنگاه­ ها در داخل اقتصاد یک منطقه نیز بسیار مشکل است. از این رو اطلاعات بسیار کم در این زمینه موجود است و یا عملا هیچ اطلاعات مستقیمی در مورد ضرایب داده- ستانده بین منطقه ای برای تکمیل جدول داده- ستانده منطقه ای وجود ندارد. در برخی کشورها، این آمار توسط مراکز آمار و سازمان های مرتبط با برنامه  ریزی و سیاست ­گذاری اقتصادی تنها در سطح ملی جمع  آوری و به صورت سالانه یا چند سال یک  بار منتشر می شوند و در بسیاری از کشورها از جمله ایران، چنین آماری وجود ندارد. به همین دلیل، حجم زیادی از مطالعات داده – ستانده به چگونگی برآورد ضرائب داده – ستانده برای مناطق یک کشور پرداخته اند.

پیشنهاد مطالعاتی الگوی داده – ستانده

در این گزارش، تنها از منظر تولید اقتصادی، بخش های کلیدی هر منطقه را شناسایی شده ­اند اما بدون شک از منظر توسعه اقتصادی، باید موضوع از جنبه های دیگر توسعه پایدار منطقه ای نیز ارزیابی شود. موضوعات مهمی همچون میزان اشتغال زایی، حجم انتشار آلودگی هر یک از بخش های اقتصادی در هر منطقه و منطقه دیگر، همچنین میزان انرژی بری و میزان آب بری آن ها و تاثیر آن بر مناطق دیگر، هر یک می تواند موضوع یک پژوهش شود.

جمع بندی

امروزه با تحولاتی که در نظام برنامه  ریزی اقتصادی جهان صورت گرفته است، نظریات اقتصادی در تلاش هستند تا اثرات تغییرات اقتصادی را برحسب روابط بین عاملان مختلف اقتصادی بیان کنند. از این رو الگوی داده – ستانده می تواند با استفاده از این روابط، برای شناخت ظرفیت­ ها و مزیت­ های اقتصاد یک منطقه به کار گرفته شود. در مطالعه حاضر الگوی داده – ستانده به صورت دو منطقه ای برآورد شده است تا بتوان با در نظرگرفتن انواع اثرات، به شناخت و تحلیل مناسب تری از ساختار اقتصادی استان های کشور دست یافت. اگرچه کاربرد یک جدول داده – ستانده منطقه ای به دلیل نیاز به حجم قابل  ملاحظه از اطلاعات کمی شیوه­ ای کاملا پیچیده و پردردسر است، اما می­ توان به کمک روش ­هایی، ضرائب داده – ستانده منطقه­ ای را برآورد و از آن ها برای تحلیل ­های مختلف- از جمله شناسایی بخش­ های کلیدی در هر استان که بیشترین اثرات اقتصادی را بر خود استان و یا سایر استان ها داشته ­اند- استفاده کرد. در نتیجه با استفاده از یافته­ های این مطالعه می توان ظرفیت­ ها و محدودیت­ های منطقه را شناسایی و برای توسعه منطقه ­ای، برنامه ریزی کرد.

این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری با همکاری مینا ابوطالبی و مهرداد کاشف مبارکه در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.