راهکارهای حمایت بهینه از پناهجویان افغانستانی در ایران

بر اساس بعضی برآوردها نزدیک به ۵ میلیون پناهجوی افغانستانی در ایران حضور دارند و به احتمال زیاد برای همیشه خواهند ماند. این حضور گسترده، گاه باعث ایجاد تنش هایی میان دو گروه مهاجر و میزبان می شود که دامنه گسترده ای پیدا می کند. برای نمونه در فروردین ۱۴۰۱ حمله یک شهروند افغانستانی به سه طلبه در حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) و شهادت دو تن از آنان و سپس انتشار کلیپ هایی از آزار و اذیت شدید برخی مهاجرین افغانستانی توسط شهروندان ایران، فضای روابط دو کشور را به سمت تشنج پیش برد. با این وجود توانمندی ها و استعدادهای این افراد نیز تاکنون نادیده گرفته شده که در صورت مدیریت درست برای ایران و تشیع ارزشمند خواهد بود.

ضرورت و اهداف پژوهش

نزدیک یک سال است که موج تازه ی مهاجرت از افغانستان به سمت ایران آغاز شده است. تسلط طالبان، گروهی دیگر از ساکنان آن سرزمین را بـه مهاجرت مجبور کرده است. برآوردهای جدید از حضور نزدیک به ۵ میلیون مهاجر افغانستانی در ایران حکایت دارد. با توجه به اوضاع افغانستان و منطقه و تجربه های پیشین احتمال می رود بخش چشم گیری از این جمعیت به کشور خود بازنگردند و ایران باید آماده پذیرش بلندمدت پناهجویان باشد. حضور بلندمدت این حجم گسترده از پناهجویان در کشور، در اوضاع تقریبا نامناسب اقتصادی و تحریم های گسترده بین المللی به برنامه ریزی دقیق در سطح ملی نیازمند است. این مسئله تبعات پیچیده و بلندمدت فرهنگی اجتماعی اقتصادی و امنیتی دارد.

 ورود نخستین گروه پناهجویان افغانستانی به ایران به اواخر دوره قاجار برمی گردد؛ ولی متاسفانه به رغم قدمت این رویداد، هنوز دیدگاه راهبردی و بلندمدتی برای حل مسائل و چالش ها ارائه نشده است. برای پاسخگویی مناسب بـه مسئله حضور پناهجویان حضور موثر جامعه در کنار دولت ضروری است. سمن ها سازمان های مردم نهاد و مراکز دینی، به عنوان بازوان جامعه در جهت حمایت مناسب از پناهجویان افغانستانی در ایران طی این سال ها تلاش هایی کرده اند. این تلاش ها در کنار موفقیت ها، چالش ها و نواقص جدی نیز داشته است. ارتقا و اصلاح اقدامات صورت گرفته در این عرصه، با نگاهی بلندمدت، ضروری و لازم است. از همین رو پژوهش حاضر با بررسی حمایت بهینه از پناهجویان افغانستانی در ایران مسائل این حوزه را بررسی و برای سمن ها و مراکز دینی راهکارهایی ارائه می کند.

روش شناسی پژوهش

این پژوهش بیشتر از روش های کیفی برای گردآوری داده بهره برده است. همچنین از روش های اسنادی و میدانی برای گردآوری داده ها نیز استفاده شده است. برای انجام این کار منابع فارسی برای بررسی وضعیت کنونی سمن های فعال این حوزه در ایران و منابع انگلیسی برای بررسی تجربیات موفق جهانی در این حوزه بررسی شده است. سپس با ۲۳ نفر از خبرگان این حوزه، یعنی ایرانیان و افغانستانی های ساکن ایران که دست کم سال هاست به گونه ای با موضوع پناهجویان افغانستانی در ایران سروکار دارند، مصاحبه عمیق به عمل آمده است. جمع بندی و تحلیل داده ها نیز بر اساس روش دلفی و تحلیل روایتی (Narrative Analysis) بوده است.

پیشینه حضور پناهجویان افغانستانی در ایران

پیش از انقلاب، حدود ۶۰۰ هزار افغانستانی در ایران به سر می بردند. از مهم ترین دلایل مهاجرت این افراد به ایران را می توان رونق اقتصاد نفتی ایران و یافتن فرصت های شغلی مناسب برای مهاجران نام برد. پس از انقلاب اسلامی ایران و وقوع کودتای هفتم ثور ۱۳۵۷ و سپس حمله شوروی به این کشور مهاجرت افغانستانی ها به پاکستان و ایران اوج گرفت و جمعیت آنان در ایران به بیش از ۱ میلیون نفر رسید. در سال ۱۳۶۸ و آغاز جنگ های داخلی میان مجاهدین بر سر قدرت در افغانستان، موج دوم مهاجران افغانستانی به ایران سرازیر شد. با روی کار آمدن طالبان در سال ۱۳۷۵، موج سوم مهاجران افغانستانی به ایران آمدند. در زمان حملۀ امریکا به افغانستان و حکومت طالبان نیز موج چهارم مهاجران افغانستانی به ایران سرازیر شد.

با همه این ها هرگز عدد دقیقی درباره شمار این پناهجویان در ایران اعلام نشده و همیشه ارقام اعلام شده جای بحث داشته است. فکت نامه در اردیبهشت ۱۳۹۸ با مقایسه سخنان مسئولان ایرانی و آمار سرشماری سال ۱۳۹۵ و نیز آمارهای خارجی و بین المللی، شمار مهاجران افغانستانی در ایران را بین ۲.۳ تا ۲.۵ میلیون نفر ارزیابی کرده است. این آمار گاهی به یک باره می تواند افزایش یا کاهش یابد. برای نمونه در سال ۱۳۹۷ که ارزش ریال ایران کاهش زیادی یافت بخش چشمگیری از این مهاجران از ایران یا به کشور دیگری رفتند یا به کشور خودشان بازگشتند؛ اما با قدرت گرفتن دوباره طالبان در ماه  های آغازین سال ۱۴۰۰، شمار بسیار زیادی از افغانستانی ها به ایران فرار کردند. برآوردهای غیردقیـق حضور ۵ میلیون افغانستانی را در ایران در سال ۱۴۰۰ نشان می دهد.

چالش های زندگی پناهجویان در ایران

در این بخش از پژوهش به برخی از مهم ترین چالش های زندگی پناهجویان در ایران پرداخته شده است:

چالش های اقامت

اصلی ترین چالش پناهجویان و مهاجران در ایران گرفتن اقامت و سپس تمدید آن است. به طور کلی شرایط گرفتن یا تمدید اقامت گاهی آن چنان دشوار و پیچیده می شود که بسیاری از این مهاجران سردرگم می شوند. حتی فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان افغانستانی که طبق قانون مصوب ۱۳۹۸ می توانند شناسنامه دریافت کنند نیز با دشواری های فراوانی روبه رو هستند.

چالش های مالکیت

در بحث مالکیت شهروندان خارجی در زمینه های گوناگون مانند زمین و ملک، خودرو و موتورسیکلت، سیم کارت و حساب بانکی مشکلات بسیاری وجود دارد. برای مثال این افراد به هیچ وجه نمی توانند ملک، اعم زمین یا خانه خریداری کنند؛ مگر در موارد خاص و با تائید هیئت وزیران. در زمینه اموال منقول نیز از نگاه قانونی مانعی وجود ندارد؛ اما گاهی اوقات موانعی به وجود می آید یا فرایند تعویض پلاک و صدور گواهینامه رانندگی برای این افراد متوقف می شود.

چالش های آموزش

آموزش به دو دسته آموزش رسمی و غیررسمی تقسیم می شود. منظور از آموزش رسمی تحصیل در مدارس و دانشگاه هاست. کودکان مهاجران که به طور قانونی در ایران اقامت دارند می توانند در مدارس دولتی ثبت نام کنند. با وجود این، گاهی بعضی مسئولان مدارس از پذیرش این کودکان خودداری می کنند. گاهی والدین برخی دانش آموزان ایرانی نیز از حضور کودکان افغانستانی در مدارس انتقاد می کنند. در دانشگاه نیز یکی از شروط پذیرش این افراد دریافت روادید دانشجویی است. این بدین معناست که آن ها باید کارت اقامت خود در ایران را باطل کرده و روادید دانشجویی بگیرند؛ بنابراین پس از پایان دورۀ دانشگاه و باطل شدن روادید دانشجویی شان ناچارند به افغانستان بازگردند؛ چراکه دیگر امکان دریافت کارت اقامت ندارند. علاوه بر آموزش رسمی، آموزش غیررسمی پناهجویان افغانستانی، بسیار مهم و مغفول است. چراکه یکی از کارهای ابتدایی برای مهاجران، برگزاری دوره هایی با هدف آموزش و توضیح وضع زندگی در کشور میزبان و نیز شرایط زندگی مهاجران در آن است. برخلاف بسیاری از کشورهای جهان، در ایران به این مسئله توجه نمی شود.

چالش های هویتی

بیش از نیمی از پناهجویان افغانستانی در ایران متولد ایران هستند. اینان از نظر فرهنگی و اجتماعی و شخصیتی تا حدود زیادی ایرانی اند؛ در حالی که برگه هویتی ایرانی ندارند. این مسئله زمانی بیشتر بـه مشکل منجر می شود که این پناهجویان به افغانستان برمی گردند. تفاوت های فرهنگی و برچسب هایی کــه به علت این تشابه به آن  ها زده می شود برایشان بسیار دشوار می نماید.

سمن های ایرانی فعال در زمینه پناهجویان

پایه این پژوهش از آغاز بر بررسی چگونگی کمک افراد و نهادهای خیریه دینی و مدنی در زمینه ارائه خدمات بهتر به پناهجویان افغانستانی استوار شده است. از این افراد و نهادها با عنوان سمن (سازمان مردم نهاد) یاد می شود؛ خواه واقعا به عنوان سمن در وزارت کشور ثبت شده باشند و خواه به عنوان اعضای یک گروه خیر مذهبی دورهم جمع شده باشند. از آنجا که هر دو گروه غیردولتی هستند از آن ها با عنوان سمن یاد می شود. به طور کلی چه سمن های مدنی و چه نهادهای خیریه مذهبی ایرانی مرتبط با پناهجویان افغانستانی را می توان به دو گروه دسته بندی کرد: نهادهایی که تنها بر افغانستانی ها متمرکزند و نهادهای دیگری که افغانستانی ها را هم در کنار ایرانیان زیر پوشش برخی فعالیت ها قرار می دهند. آسیب شناسی کلی سمن های حوزه پناهجویی در ایران نشان دهنده ی آسیب های زیر می باشد:

• شمار اندک سمن ها و شمار زیاد پناهجویان؛
• نبود همکاری های لازم میان سمن ها با یکدیگر از یک سو و با دولت از سوی دیگر؛
• امکانات اندک سمن ها، چه در زمینه مادی و چه از نظر نیروی متخصص، برای کمک رسانی به پناهجویان؛
• نبود اطلاعات و داده های کافی درباره پناهجویان.

ارائه راهکارهای پیشنهادی به منظور توانمندسازی سمن ها

در این بخش با توجه به مطالب بیان شده راهکارهایی برای توانمندسازی سمن ها ارائه خواهد شد. این راهکارها عبارتند از:

• تشکیل کارگروهی متشکل از نمایندگان سمن های فعال در حوزه پناهجویی برای انجام هماهنگی های بیشتر میان خودشان؛
• فعالیت بیشتر سمن ها در زمینه آموزش های غیررسمی، با هدف ادغام بهتر پناهجویان در جامعه؛
• استفاده از واسطه های افغانستانی ساکن ایران برای پیشبرد برخی امور، همچون طلبه های افغانستانی برای برقراری ارتباط مداوم با بیوت مراجع و یاری گرفتن از آن ها؛
• تفکیک خیرین و برقراری ارتباط با این گروه ها بر پاه زمینه های دینی، اجتماعی فرهنگی و اقتصادی شان با هدف جذب بیشتر آن ها؛
• برقراری ارتباط بیشتر با رسانه ها چه ایرانی و چه افغانستانی و یاری گرفتن از آن ها برای توجیه شهروندان دو کشور؛ توجیه ایرانیان برای درک بهتر اوضاع پناهجویان افغانستانی و توجیه افغانستانی ها برای درک بیشتر محدودیت های ایران در کمک رسانی؛
• شنیدن صدای مخالفان، به ویژه ایرانیانی که مخالف کمک بیشتر به پناهجویان افغانستانی یا حتی حضور آن ها در ایران هستند.

جمع بندی

برآوردهای انجام شده، از حضور نزدیک به ۵ میلیون مهاجر افغانستانی در ایران حکایت دارد. حضور این افراد در ایران، کشور را با چالش های گوناگونی مانند چالش های اقامت، مالکیت، آموزش و چالش های هویتی مواجه نموده است. از همین رو پژوهش حاضر به بررسی چگونگی کمک سازمان های مردم نهاد (سمن ها) به حل این چالش ها پرداخته است. این سمن ها در راه حمایت از پناهجویان با مشکلات گوناگونی مواجه هستند. یکی از مهم ترین این مشکلات کمبود تعداد این سمن ها در مقابل تعداد فراوان پناهجویان می باشد. از همین رو پژوهش حاضر راهکارهایی مانند تشکیل کارگروهی مشترک از سمن های فعال در حوزه پناهجویی و ارتباط بیشتر میان سمن های حوزه پناهجویی با دیگر سمن ها را برای توانمندسازی هر چه بهتر این سمن ها ارائه نموده است.

این مطالعه در گروه بررسی های راهبردی میراث با همکاری علیرضا رحمانی و امیر هاشمی مقدم در سال ۱۴۰۱ انجام شده است.