فرصت های صنعت استخراج رمزارزها در ایران

از سال ۱۳۹۵ آشنا شدن مردم به مزایای استفاده از رمزارزها و استخراج آن، توجه سیاستگذاران کشور به این حوزه را در پی داشته است. گزارش ها حاکی از آن است که ۹۰ درصد استخراج کنندگان(ماینرها) در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در حال فعالیت هستند و ۱۰ درصد مابقی نیز در مناطق مختلف ایران کار می کنند. آمارها نشان می دهد که درآمد روزانه ماینرها در جهان براساس نرخ همان روز بیت کوین، بین ۵ تا ۴۰ میلیون دلار در روز بوده است. بر این اساس، درآمد متوسط روزانه ماینرها طی سه سال گذشته در حدود روزی ۲۰ میلیون دلار بوده است. با توجه به ظرفیت های اقتصادی و فنی کشور  در صورتی که  ایران بتواند سهم ۱۰ درصدی در این موضوع داشته باشد، روزانه ۲ میلیون دلار از این محل برای کشور درآمد ارزی ایجاد می شود. با این حال دولت در راستای کاهش مصرف برق و انرژی فعالیت های استخراج رمزارز در کشورها محدود کرده است در صورتی که کمتر از ۱۰ درصد از کسری برق به خاطر استخراج رمز ارز است و این امرکمکی به تامین کسری برق کشور نخواهد کرد.

ضرورت و اهداف پژوهش

یکی از موضوعات بحث برانگیز سال های اخیر که به مقررات گذاری دیرهنگام آن نیز منتهی شد، موضوع ماینینگ یا همان استخراج رمزارزها به خصوص بیت کوین بوده است. به طور کلی استخراج، فرآیندی است که در آن تراکنش ها مورد تایید قرار می گیرند. با این فرآیند بلاک جدید که متشکل از تعدادی تراکنش است به زنجیره بلاک های پیشین افزوده و به سبب آن کوین های جدیدی ایجاد می شود. استخراج رمزارزها موجب عدم نیاز به واسطه و نهاد مرکزی می شود؛ لذا یک نقش بسیار مهم در ایجاد اعتماد، امنیت و پایداری رمزارزها را بازی می کند.

 در حوزه فناوری های نوین همانند رمزارزها و بلاکچین که میتوانند بسیاری از جنبه های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را مورد تغییر و تحول قرار دهند، نقش سیاستگذار برای جهت دهی صحیح و بسترسازی استفاده از فرصت ها اهمیت ویژه ای دارد. در همین راستا در این پژوهش با رویکرد اقتصادی به ساز و کار طراحی شده توسط هیئت دولت و وزارت نیروی ایران اشاره شده و سپس به اختصار برخی از فرصت های استخراج رمزارزها در کشور بیان و درنهایت نتیجه گیری و پیشنهاداتی به سیاستگذار جهت بهبود عملکرد بسته سیاستی ارائه خواهد شد.

ساز و کار طراحی شده برای فعالیت استخراج در ایران

نظریه بازی ها یکی از شاخه های پرکاربرد در حوزه سیاستگذاری اقتصادی است. یکی از مفاهیمی که در این حوزه برای حکمرانی اقتصاد مطرح می شود؛ طراحی ساز و کار است که به مطالعه طراحی قواعد یک بازی یا سیستم می پردازد. این طراحی باید به گونه ای باشد که حتی اگر تمام عاملان اقتصادی به دنبال حداکثر کردن منفعت شخصی خود باشند، بازهم به هدف مشخصی همانند افزایش رفاه و رشد اقتصادی بیانجامد. نوع سیاستگذاری دولت در سال ۹۸ در رابطه با موضوع خاص صنعت استخراج می تواند به عنوان یکی از نمونه هایی باشد که منجر به تعادل بازنده-بازنده برای بخش خصوصی و دولت شده است؛ به طوری که موجب از دست دادن حقوق گمرکی برای درآمدهای دولت، افزایش ورود غیررسمی تجهیزات به صورت بعضا مستعمل و با تکنولوژی های قدیمی تر به کشور و در نتیجه افزایش مصرف انرژی، عدم ثبت و ساماندهی تجهیزات و مزارع استخراج رمزارز ایجاد شده در کشور شده است. پس از آن نیز سیاستگذار با قیمتگذاری نامناسب و بدون طراحی دوره گذار برای افرادی که براساس پیش فرضهای موجود اقدام به سرمایه گذاری کرده اند به طور عملی موجب گسترش فعالیت زیرزمینی و غیرشفاف ماینرها بیش از گذشته شده و با ایجاد جو ناامیدی موجب خروج بسیاری از تجهیزات به سایر کشورها همانند کشور روسیه، گرجستان و قزاقستان شده است.

فرصت های صنعت استخراج با تاکید بر اقتصاد ایران

فرصت های صنعت استخراج به عنوان بستر دنیای جدید مالی به جهت اصلاح ساز و کار قانونی و بازطراحی قواعد بازی توسط سیاستگذار دارای اهمیت فراوان است که در یک تقسیم بندی مجزا از منظر صنعت (خرد) و ملی (کلان) مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.

فرصت های صنعت استخراج در سطح صنعت (خرد)

 برخی از این فرصت ها عبارتند از:

• کوتاه بودن زمان راه اندازی و تولید نهایی محصول: آماده سازی زیرساخت ها، در فعالیت های مختلف صنعتی با ظرفیت های برق و گاز مشابه، از زمان یکسانی برخوردار است؛ لکن معمولا زمان بیشتری برای امور عمرانی و… نسبت به صنعت استخراج صرف می شود. این یکی از مزیت های فعالیت استخراج رمزارزها است که در زمان کوتاه تری نسبت به سایر فعالیت ها امکان درآمدزایی را برای صاحبان آن ایجاد می نماید؛
• هزینه پایین بازاریابی و فروش محصول: برخلاف سایر محصولات تولیدشده که نیاز به هزینه های مرسوم برای فروش آن وجود دارد همانند هزینه بازاریابی، هزینه های انبارداری و…، محصول بدست آمده از فرآیند استخراج، خود دارای ارزش بوده و هزینه بسیار پایینی برای تبدیل آن به ارزهای محلی وجود خواهد داشت؛
• نقدشوندگی بالای محصول بدست آمده: محصول بدست آمده از فرآیند استخراج (ارزهای دیجیتال)، به راحتی قابلیت نقدشوندگی به ارزهای محلی را دارد و به عنوان یک نوع دارایی نیز دارای ارزش آتی خواهد بود.

فرصت های صنعت استخراج در سطح ملی (کلان)

این فرصت ها از دو بعد اقتصادی و انرژی مورد بررسی قرار میگیرد که برخی از آن ها عبارتند از:

• سودآوری و ارزش افزوده مناسب این صنعت در کل اقتصاد: یکی از فعالیت های سودآور چند سال اخیر در سطح دنیا، فعالیت استخراج بوده که توانسته درآمدهای بسیاری را در سرتاسر دنیا برای فعالین این حوزه ایجاد نماید؛ پس از راه اندازی این فعالیت، از همان روز اول امکان درآمدزایی وجود داشته و نیازی به صرف زمان بالا نخواهد بود. البته سودآوری بالای این صنعت در ایران با فرض تعرفه های صنعتی موجود برق قابل تصور است، در غیر این صورت همچون سایر فعالیت ها تابعی از دوره بازگشت سرمایه بوده و آن نیز تابع هزینه های سرمایه گذاری صورت گرفته، هزینه های عملیاتی طرح و درآمدهای محقق شده است؛
• اشتغال زایی در فعالیت استخراج: فعالیت استخراج با توجه به جذب سرمایه گذاریهای داخلی خارجی، تقویت بخش های پیشین و پسین آن میتواند زمینه های افزایش اشتغال را در سطح کشور فراهم نماید. اطلاعات بدست آمده از انجام پرسشنامه صورت گرفته در این تحقیق برای میانگین اشتغال در مزارع استخراج صنعتی، نشان میدهد به ازای هر مگاوات مصرف برق در حدود ۹ نفر به صورت مستقیم شاغل میشوند که از میانگین ایجاد اشتغال در سایر واحدهای صنعتی بالاتر است.

همچنین ابعاد انرژی فرصت های صنعت استخراج در سطح ملی (کلان) عبارت است از:

• امکان افزایش بهره وری در صنعت برق: در حال حاضر در بخشهای مختلف زنجیره تولید، انتقال، توزیع و مصرف برق، بهره وری پایین و اتلاف بالایی مشاهده می شود. مسئولین برق کشور، رشد مصرف انرژی در سال ۹۸ که حدود ۲ درصد بوده را به افزایش مصرف برق در صنعت استخراج نسبت داده اند؛ این در حالی است که سالانه به صورت متوسط حدود ۵ درصد به مصرف برق کشور افزوده می شود. در مجموع مباحث مطرح شده در سال اخیر باعث شده است موضوع بهره وری و قیمت های پایین انرژی در ایران بیش از گذشته در رسانه ها مطرح شود و شرایط را برای بهبود بهره وری و اصلاح قیمت ها در صنعت برق ایجاد نماید؛
• امکان افزایش ظرفیت تولیدی برق در کشور: با وجود سودآوری بالای فعالیت استخراج و امکان جذب سرمایه گذاری های داخلی و خارجی، شرایط برای ایجاد انواع نیروگاه های جدید و افزایش ظرفیت تولیدی کشور فراهم خواهد شد.

توصیه های سیاستی در حوزه فعالیت استخراج رمزارزها

همان طور که اشاره شد فعالیت استخراج دارای فرصتهای مناسبی برای اقتصاد کشور بوده، البته بیان این فرصت ها به این معنا نیست که در حوزه فعالیت استخراج هیچ چالشی وجود ندارد. در واقع سیاستگذار با تنظیم گری مناسب بایستی شرایط و ساز و کاری ایجاد نماید که استفاده از این فرصتها برای اقتصاد کشور بیشینه شود و چالش های آن نیز به حداقل میزان خود برسد. در این راستا ذکر چند نکته می تواند مورد توجه سیاستگذاران قرار گیرد:

• توجه ویژه ای که سیاستگذار در تدوین مقررات مناسب و انعطاف پذیر خود باید رعایت کند این موضوع است که تنظیم گری در فضای رمزارزها متفاوت از سایر حوزه ها بوده چراکه اغلب، ساختار آن غیرمتمرکز است و لذا نحوه مواجه با آن نیز باید متفاوت باشد؛
• باتوجه به اینکه به طور متوسط، تعرفه پرداختی صنعت استخراج از مقدار بالاتری برخوردار است، لذا بهبود بهره وری در بخش های مختلف صنعت برق از توجیه اقتصادی برخوردار می شود. دو راهکار در این ارتباط میتوان پیشنهاد نمود، راهکار اول افزایش منصفانه تعرفه برق استخراج به نسبت سایر صنایع بوده و راهکار دوم تخصیص برق صنعتی مابه ازای بهره وری ایجاد شده در تولید، انتقال و توزیع می باشد؛
• سیاستگذار باید به تحولات حوزه استخراج رمزارزها نیز توجه داشته باشد. به طور نمونه نصف شدن پاداش شبکه در هرچهار سال یکبار، میتواند موجب افزایش نااطمینانی و ریسک برای ماینرها باشد. لذا قیمت گذاری غیرانعطاف پذیر و دستوری بدون توجه به تغییرات عرضه و تقاضا میتواند آسیب جدی بر فعالیت استخراج داشته باشد.

جمع بندی

در سال های اخیر رمزارزها و تکنولوژی دفاتر کل توزیع شده همانند بلاکچین به یکی از موضوعات مطرح در سطوح علمی، کسب و کار و سیاستگذاری تبدیل شده است. یکی از حوزه هایی که اخیرا مورد توجه نهادهای ذی ربط قرار گرفته شده، نحوه فعالیت استخراج رمزارزها درکشور است. در این گزارش فرصت هایی که این صنعت می تواند در دو سطح صنعت (خرد) و سطح ملی (کلان) برای اقتصاد ایران داشته باشد بیان شده است. «کوتاه بودن زمان راه اندازی و تولید نهایی محصول»، «سودآوری و ارزش افزوده مناسب این صنعت در کل اقتصاد» و «امکان افزایش بهره وری در صنعت برق» نمونه هایی از این فرصت ها هستند. در پایان نیز توصیه های سیاستی در حوزه فعالیت استخراج رمزارزها مانند «توجه سیاستگذار به تحولات بازار رمزارزها» ارائه شد.

این مطالعه در مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.