حلقه های مفقوده توسعه ای در استان سیستان و بلوچستان

استان سیستان و بلوچستان به عنوان یکی از استان های پهناور کشور در جنوب شرقی ایران واقع و پس از استان کرمان به عنوان دومین استان پهناور کشور شناخته می شود. همجواری این استان با کشور های افغانستان و پاکستان، با وجود بازار های مصرف بی رقیب از یک سو و شرایط خاص حاکم بر آن کشور ها از سوی دیگر، این استان را از اهمیت بسیاری برخوردار ساخته است. استان سیستان و بلوچستان با داشتن موقعیت راهبردی بازرگانی و ترانزیتی و دارا بودن کشاورزی و باغبانی و همچنین جاذبه های فراوان تاریخی و طبیعی و نیز صنعت در حال رشد، از توانایی و ظرفیت فوق العاده ای برای توسعه و آبادانی برخوردار است.

ضرورت و اهداف پژوهش

استان سیستان و بلوچستان سرزمین نخل و آفتاب و اسطوره ها، یکی از استان های پهناور ایران است که ۱۱.۴ درصد از مساحت و حدود ۳.۵ درصد از جمعیت کشور را به خود اختصاص داده است. این استان با حدود ۱۵۰۰ کیلومتر مرز آبی و خاکی، دارای طولانی ترین مرز مشترک بین استان های مرزی است. موقعیت جغرافیایی این استان و قرارگیری در مسیر اصلی کریدورهای بین المللی، ظرفیت منحصر به فردی برای این استان ایجاد کرده است. شرایط اقلیمی این استان نیز امکان کشت برخی از محصولات کم آب بر را در اغلب ایام سال فراهم نموده است. قابلیت ها و ظرفیت های گردشگری، ۴۲۰ هکتار اراضی قابل کشت و وجود اندیس های معدنی و کانی های فلزی و غیرفلزی از دیگر ظرفیت های این استان هستند؛ اما کم توجهی به این استان و نگاه منفی و امنیتی ناظر بر آن، در کنار مشکلات و جدایی طلبی های قومی و مذهبی، منجر به خروج این استان از ریل توسعه شده و از جنبه های گوناگون محیطی، اقتصادی، اجتماعی و … به نماد انزوای جغرافیایی و برنامه ای در کشور تبدیل شده است. هرچند در سال های اخیر برنامه ها و اقدامات مناسبی در حوزه محرومیت زدایی از سوی نهادهای مختلفی اجرا شده و یا در حال اجرا است، اما تا خروج از انزوای اجتماعی، اقتصادی و توسعه ای استان راه زیادی در پیش رو است. در همین راستا پژوهش حاضر ضمن بررسی ظرفیت ها و قابلیت های این استان و چالش های موجود آن به ارائه پیشنهاداتی به منظور رشد و توسعه آن پرداخته است. همچنین در پایان بسترهای قابل ورود دانشگاه جامع امام حسین (ع) را به منظور خروج این استان از انزوای توسعه ای و کاهش محرومیت مورد بررسی قرار داده است.

آشنایی با ویژگی های استان سیستان و بلوچستان

این بخش از پژوهش به بررسی برخی از ویژگی های سیستان و بلوچستان پرداخته است:

موقعیت استان در کریدورهای بین المللی

با توجه به پتانسیل های ایران در دسترسی به کریدورهای بین المللی، سیستان و بلوچستان موقعیتی استراتژیکی دارد. موقعیتی که فرصت های ویژه پیوند با بازارهای بین المللی و جذب توسعه را برای استان فراهم کرده است؛ زیرا کریدور بین المللی شمال–جنوب، کریدور جنوبی آسیا و محور شرق، مستقیما از استان سیستان و بلوچستان عبور می کنند.

• کریدور حمل و نقل بین المللی شمال- جنوب: این کریدور اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به دریای خزر سپس از طریق روسیه و سن پترزبورگ به شمال اروپا متصل می کند؛
• کریدور جنوبی آسیا: این مسیر با شروع از آسیای جنوب شرقی و گذر از شبه قاره هند از طریق میرجاوه در مرز جنوب شرقی ایران وارد قلمرو کشور شده و نهایتا از طریق مرزهای شمال غربی شامل بازرگان، رازی و خسروی در مرز کشورهای ترکیه و عراق از قلمرو ایران خارج شده و به سمت حوزه های اروپا و دریای مدیترانه امتداد می یابد؛
• محور ترانزیتی شرق: مسیر ترانزیتی محور شرق (بندر چابهار- میلک- فراه- قندهار- کابل- کندوز- ترمذ ازبکستان- آسیای میانه) از پتانسیل و قابلیت بالایی برای ترانزیت کالاهای مورد نیاز افغانستان برخوردار بوده و علاوه بر کشور افغانستان می تواند نیازهای ترانزیتی کشورهای آسیای میانه را نیز از طریق مسیر چابهار- میلک- افغانستان یا چابهار- سرخس- ترکمنستان برآورده سازد.

معرفی ویژگی های اقتصادی استان

برخی از ویژگی های اقتصادی این استان عبارتند از:

• تولید ناخالص داخلی استان: سهم استان سیستان و بلوچستان از تولید ناخالص داخلی کشور از ۱٫۱۴ درصد در سال ۱۳۷۹ شروع شده و پس از افتی که در سال ۱۳۸۶ رخ داده، رشد کرده و در سال های آخر به حدود ۱٫۵ درصد میل کرده است؛
• بررسی شاخص های بازار کار استان: بر اساس آمارگیری های صورت گرفته، نرخ مشارکت اقتصادی در این استان در سال ۹۷ معادل ۳۳,۹ درصد بوده است؛
• نرخ بیکاری استان: استان سیستان و بلوچستان با متوسط نرخ بیکاری ۱۴٫۱ درصد رتبه ۲۸ام را در میان استان های کشور کسب کرده است. تغییرات شاخص نرخ بیکاری در استان در بازه ۲۰ ساله اخیر نشان می دهد، همواره میزان بیکاری این استان بالا بوده و نسبت به بسیاری از استان های کشور تعداد و نسبت بیکاران بیشتری داشته است.

شناسایی نظام مسائل استان

در این بخش از پژوهش برخی از مهم ترین چالش ها و مسائل استان احصا شده است:

• از جمله مسائل و چالش های این استان، ضعف در شبکه تامین و توزیع خانگی و همچنین مزارع پرورش آرتمیا (جهت تامین پروتئین در کنسانتره به جای سویا و استقلال چرخه تولید گوشت از دلار)، ایجاد گله پشتیبان و مرکز اصلاح نژاد و راه اندازی جایگاه های پرورش بز هستند؛
• ضعف شبکه حمل و نقل جاده ای به صورت جدی موجب شده است بسیاری از مشاغل روستایی هزینه سربار زیادی را متحمل شده و عملا از صرفه اقتصادی خارج شوند. لذا ضعف در حوزه ایجاد و توسعه باربری های جدید با رویکرد خدمات رسانی ارزان قیمت به کشاورزان دخیل در طرح های پیشرفت، از جمله مسائل اساسی این استان شناخته می شود؛
• عدم استفاده و بهره برداری از ظرفیت بی نظیر زیست دریایی در پهنه جنوبی استان و سواحل مکران نیز از دیگر مواردی است که بهره برداری از این ظرفیت یکی از مسائل اساسی استان محسوب می شود؛
• یکی از مسائل کلان در استان مسئله خشکی دریاچه هامون و نبود آب شرب و کشاورزی است که مهم ترین و موثرترین مداخله جهت حل مسئله، پرداختن به موضوع تبخیر سطحی آب چاه نیمه ها در زابل است.

شناسایی و تحلیل پهنه های اقتصادی استان

پس از بررسی مهم ترین مسائل و مشکلات استان شناسایی ظرفیت ها و مزیت های نسبی به تفکیک شهرستان ها و همچنین پهنه های برنامه ریزی از مهم ترین اقدامات در راستای تدوین اهداف، راهبردها و پروژه ها برای توسعه استان است. بدین ترتیب در ادامه مهم ترین ظرفیت های استان به صورت فضایی در سطح شهرستان و سپس در سطح استان، آورده شده است:

·         پهنه شمالی استان: توسعه گردشگری (زابل)، توسعه خدمات تخصصی درمانی (زاهدان و زابل) و توسعه باغداری؛

·         پهنه مرکزی استان: پرورش شتر در منطقه مرکزی خاش و زاهدان، پرورش دام بزرگ (زاهدان) و توسعه فعالیت بازرگانی بازارچه های مرزی و مناطق ویژه؛

·         پهنه شرقی استان: توسعه گردشگری (خاش)، توسعه باغداری و پرورش دام کوچک در میانه منطقه؛

·         پهنه غربی استان: توسعه گردشگری (ایرانشهر)، توسعه فعالیت های زراعی و باغداری (غرب منطقه) و پرورش شتر در غرب منطقه؛

·         پهنه جنوبی استان: توسعه صنایع سنگین آب بر، پرورش دام بزرگ (چابهار) و توسعه صنایع دانش بنیان.

ارائه پیشنهادات به منظور توسعه سیستان و بلوچستان

به منظور رفع چالش های موجود و توسعه سیستان و بلوچستان به تفکیک مناطق مختلف پیشنهاداتی ارائه می شود:

• منطقه سیستان: بر اساس بررسی های صورت گرفته در منطقه سیستان (پهنه شمالی استان) توسعه گیاهان دارویی به عنوان یکی از ظرفیت های مهم استان شناخته می شود. در همین راستا راهکارهایی همچون راه اندازی نهاد واسط خرید و فروش محصولات، راه اندازی شبکه حمل و نقل امن داخلی با استفاده از فناوری های نوین و رایزنی برای افزایش صادرات گیاهان دارویی به افغانستان پیشنهاد می شود؛
• منطقه بلوچستان: در منطقه بلوچستان کلان سیاست مطرح شده، اولویت توسعه معدنی و صنعتی است. در این راستا راهکارهایی همچون رفع موانع قانونی (تبصره ۳ ماده ۶ قانون معادن) در مسیر اکتشاف معدن و استقرار گروه صنایع غیرفلزی در مناطق پیرامون نصرت آباد و محور زاهدان- خاش ارائه می شود؛
• منطقه مکران: کلان سیاست تدوین شده در منطقه مکران که سواحل جنوبی استان را شامل می شود، توسعه صنعتی دریامحور است. از همین رو راهکارهایی همچون ایجاد و راه اندازی کارخانه های ساخت کانتینرهای هوشمند و ایجاد کارخانه ساخت کشتی های تجاری پیشنهاد می شود.

ظرفیت های ورود دانشگاه جامع امام حسین (ع)

دانشگاه ها، به مثابه مولفه مرکزی اکوسیستم توسعه منطقه ای دانش بنیان و کانون اکوسیستم های فرعی در بستر هر یک از اکوسیستم های مورد بحث به توسعه دانش نوآوری، کارآفرینی نوآورانه و کسب و کارهای دانش بنیان کمک می کنند و از این طریق موجب توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه می شوند؛ بنابراین اگر این اکوسیستم ها در منطقه شکل نگرفته باشند، دانشگاه ها نمی توانند به توسعه منطقه ای کمک کنند.

ظرفیت های ورود دانشگاه جامع امام حسین (ع)

ظرفیت های ورود دانشگاه جامع امام حسین (ع) در استان سیستان و بلوچستان را می توان در چهار حوزه کادرسازی، پژوهش و فناوری، مدیریت دانش و خدمات مشاوره ای طبقه بندی نمود:

• کادرسازی: از طریق «تاسیس دانشگاه منطقه ای پیشرفت و آبادانی شرق» و «تربیت و توانمندسازی سیاست پژوهان، حکمرانان و مدیران محلی»؛
• پژوهش و فناوری: از طریق «ارائه راهکارهای عملیاتی برای حل مسائل استان» و «رصد و آینده پژوهی تحولات توسعه استان»؛
• مدیریت دانش: از طریق «ارزیابی طرح های در حال اجرا و انجام شده» و «مستندسازی و تجربیات حاصل از برنامه های پیشرفت و آبادانی منطقه»؛
• خدمات مشاوره ای: از طریق «همراهی میدانی و مشاوره در جهت پیاده سازی طرح های پیشرو پیشرفت و آبادانی منطقه» و «راه اندازی دفتر ویژه پیشرفت و آبادانی سیستان و بلوچستان در قرارگاه قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی».

جمع بندی

با توجه به اهمیت استان سیستان و بلوچستان، پژوهش حاضر ضمن بررسی ظرفیت ها و قابلیت های این استان و چالش های موجود آن به ارائه پیشنهاداتی به منظور رشد و توسعه آن پرداخته است. این استان در مسیر مهم ترین کریدورهای بین المللی همچون کریدور حمل و نقل بین المللی شمال- جنوب و کریدور جنوبی آسیا قرار دارد. بررسی نظام مسائل این استان نیز مهم ترین چالش های این استان را احصا نموده است که از جمله آن ها می توان به ضعف در شبکه تامین و توزیع خانگی و ضعف شبکه حمل و نقل جاده ای اشاره نمود. همچنین مواردی چون توسعه گردشگری و توسعه صنایع سنگین آب بر از مهم ترین ظرفیت های توسعه این استان هستند. در پایان نیز بسترهای قابل ورود دانشگاه جامع امام حسین (ع) را به منظور خروج این استان از انزوای توسعه ای و کاهش محرومیت مورد بررسی قرار گرفت.

این مطالعه در اندیشکده پایا با همکاری مهدی علیان، مهدی روح اللهی و سجاد هجری در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.