میادین مشترک نفت و گاز؛ مناقشه یا مصالحه
دلایل عدم توسعه میادین مشترک ایران و راهکارهایی برای افزایش بهره برداری ایران از این میادین
ایران دارای ۳۰ میدان هیدروکربوری مشترک اعم از نفت و گاز با کشورهای عراق، عربستان، کویت، قطر، امارات متحده عربی، عمان و ترکمنستان است که ۱۳ میدان در آب‌های خلیج‌فارس، ۲ میدان در دریای خزر و ۱۵ میدان در خشکی قرار گرفته است. پارس جنوبی، بزرگ‌ترین میدان گازی جهان و میدان نفتی عظیم آزادگان از میادین نفتی بزرگ جهان در این لیست قرار دارند.
با توجه به حجم منابع قابل برداشت از میـادین مشـترک، هـر کشـور برای پیشی گرفتن از طرف مقابل در بهره‌برداری از این میادین تلاش می‌کند. مسائل بین‌المللی و وقایع تاریخی، جنگ ها و اختلافات منطقه ای سبب شده است مخـازن مرزی ایران نیز به صورت مستقل توسط هر کدام از کشورهای دو سوی مرز توسـعه داده شود. سرعت و میزان بهره برداری کمتر ایران از این میادین در مقایسه با همسایگان، موضوع توسـعه و میادین مشترک را در زمره اولویت‌های وزارت نفت ایران قرار داده است.
بنابراین سرمایه گذاری و بهره برداری متمرکز از این میادین از اهمیت بسیاری برخوردار است. بـه منظور تحقق این هدف، باید موانعی که در عمل برداشت صحیح از ایـن میـادین را نـاممکن کرده است، شناسایی و راهکارهایی برای برون رفت از آن به اجرا گذاشته شوند.
کلیدواژه: منابع مشترک، نفت و گاز، میدان نفتی، میدان گازی
ضرورت و اهداف پژوهش
اهمیت نفت و گاز به عنوان مهم‌ترین منابع تامین انرژی جهان در ابعاد مختلف مالیی، سیاسی، امنیتی و اجتماعی بر کسی پوشیده نیست. میزان ذخایر هیدروکربوری هرکشور از شاخصه های مثبت ارزش‌گذاری سیاسی و اقتصادی به شمار می رود. امروزه نقش این دو کالای استراتژیک در اتخاذ مواضع سیاسی کشورها در روابط بین المللی بسیار روشن است. به اقتضای این اهمیت، دولت ها و صاحبان این منابع می کوشند با استفاده از بهترین و اقتصادی ترین روش ها، مالکیت خود بر منابع نفت و گاز را اعمال کرده و بیشترین و مفیدترین بهره برداری را از این منابع داشته باشند.
ایران ۱۰ درصد از ذخایر نفتی و ۱۸ درصد از ذخایر گاز طبیعی دنیا را در اختیار دارد. ۴۲ درصد ذخیره گاز ایران با عربستان، کویت، آذربایجان، ترکمنستان و قطر و ۱۴ درصد ذخیره نفت در با کشورهای عربستان، آذربایجان، امارات و عراق مشترک است. بنابراین بخش قابل توجهی از ذخایر نفت و گاز ایران میان ایران و همسایگانش در میادین مشترک قرارگرفته است. این مخازن از لحاظ زمین شناسى، یکپارچـه و از لحـاظ مالکیت، مشترک هستند. تلاش گسترده کشورهای همسایه برای برداشت هر چه سریع‌تر ازاین ذخایر، سبب شده است که برنامه ریزی برای توسـعه میادین یاد شده جایگاه استراتژیک پیدا کند.
تولید ایران از لایه نفتی پارس جنوبی روزانه کمتر از ۱۰ هزار بشکه نفت است، اما کشور قطر روزانه حدود ۳۰۰ هزار بشکه نفت از این میدان برداشت می‌کند. برخلاف روند رو به پیشرفت برداشت عربستان از میادین مشترک به خصوص تولید ۱۵۰ هزاربشکه‌ای از میدان نفتی فروزان، طی یک دهه اخیر میزان برداشت ایران از این میدان نفتی از ۱۰۰ هزار بشکه در روز به کمتر از ۴۰ هزار بشکه رسیده است. مثال های ذکر شده وضعیت نامناسب ایران در بهره‌گیری از میادین مشترک نفت و گاز را به خوبی نشان می‌دهند. ضرورت توسعه میادین مشترک در اسناد بالادستی از جمله سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، قانون برنامه ششم توسعه و سند ملی راهبرد انرژی کشور مورد توجه قرار گرفته است.
دلایل عدم توسعه میادین مشترک ایران
توسعه میادین مشترک در ایران با موانع و مشکلات بسیاری روبرو بوده است. برخی از مهم‌ترین دلایل عبارتند از:
- عدم الزام وزارت نفت در اولویت قرار دادن میادین مشترک و توان مالی محدود وزارت نفت در توسعه؛
- تمایل وزارت نفت به توسعه میادین با پیچیدگی فنی و سرمایه گذاری کمتر؛
- هزینه بالاتر توسعه میادین مشترک دریایی نسبت به میادین دیگر؛
- عدم توجه به توان داخلی جهت توسعه میادین مشترک و تعلل در توسعه میدان به جهت واگذاری آن به پیمانکاران خارجی؛
- عدم استفاده از پتانسیل سیاسی و اقتصادی جهت توسعه مشترک میادین؛
- سهم ثابت درآمد ۱۴.۵ درصدی شرکت ملی نفت ایران از فروش نفت؛
- نداشتن سبد قراردادی جهت توسعه میدان، شرایط مبهم قراردادها و ضمانت اجرا، به‌روز نبودن قوانین تجاری؛
- ریسک محقق نشدن اهداف و عدم بازپرداخت هزینه، کوتاه مدت بودن قرارداد، عدم انعطاف ابزارهای مالی، عدم حضور پیمانکار در مرحله بهره‌برداری.
انواع معاهدات بین‌المللی در بهره‌برداری میادین مشترک
در عرف بین الملل بهره برداری از میادین مشترک طی دو نوع معاهده انجام می گیرد. این معاهدات تحت عناوین و توسعه مشترک شناخته می‌شوند.
آحادسازی
در مواردی که تحدید حدود مرزی از قبل انجام شده است و منبع مشترک در مرز دو کشور قرار دارد بهترین کار یکپارچه‌سازی یا «آحادسازی» است. در این دسته توافق‌ها، توافق بین دو دولت (و نه دولت و یک شرکت و یا دو شرکت) جهت بهره‌برداری بهینه و کم‌هزینه از میدان مشترک منعقد می‌شود و توسعه به یک شرکت واگذار می‌شود و به نسبت قدرالسهم هر دولت از درآمدهای میدان سود میبرد. نمونه چنین قراردادهایی را می‌توان در همکاری‌های ترکیه و سوریه و یا فرانسه و کانادا دید.
توسعه مشترک
اگر تحدید حدود مرزها از قبل انجام نشده باشد و یا ذخیره کشف شده در منطقه مورد مناقشه بین همسایگان قرار داشته باشد، رویکرد «توسعه مشترک» بهترین راهکار است. در این روش حق حاکمیت هر کشور بر منبع هیدروکربوری حفظ شده و موجب کاهش اختلاف بین کشورها در رابطه با منابع مشترک موجود خواهد شد. ایران نیز در مورد بهره‌برداری از برخی میادین مشترک با همسایگان که حدود مرزی با آن ها تعیین نشده است (مانند کویت و عربستان) می تواند از این راهکار بهره بگیرد. توسعه مشترک خود دارای روش های گوناگونی است که عبارت اند از:
- توافق نامه های واگذاری بهره برداری به یک کشور: در این مدل، یک دولت بهره برداری از میدان مشترک را بر عهده گرفته و دولت دیگر پس از کسر هزینه ها، در درآمد شریک می‌شود. نقض حاکمیت دولتی از بزرگ ترین ضعف های این نوع توافق ها است؛
- توافق نامه های متضمن مشارکت دو کشور در بهره برداری از منابع مشترک: ایجاد نظام مشارکت (Joint Venture) اجباری بین دولت‌ها یا سایر شرکت‌های نفتی منصوب در مناطق مشترک از راه‌های متداول بهره‌برداری اشتراکی است؛
- توافق نامه بهره برداری با ایجاد مقام مشترک: این نوع توافقات مستلزم ایجاد یک نهاد مشترک و جدید است. سطح همکاری و پیچیدگی بالا موجب شده است که حاکمیت ملی حفظ شود. نهاد ایجاد شده، نهادی قوی با قدرت نظارتی بالا و انحصاری و اختیار تصمیم‌سازی هستند.
راهکارهایی برای افزایش بهره‌برداری ایران از میادین مشترک
در راستای افزایش بهره برداری ایران از میادین مشترک راهکارهای متفاوتی وجود دارد. گام اول استفاده از سبد قراردادی برای افزایش میزان جذابیت قراردادها است. با تقسیم‌بندی میادین ازنظر میزان پیچیدگی و ریسک می‌توان میادین با پیچیدگی و ریسک پایین را با استفاده از توان داخلی و با تأمین مالی از طریق صندوق سهام پروژه و توسط کنسرسیوم پیمانکاران داخلی توسعه داد. در خصوص میادین با پیچیدگی و ریسک بالا نیز می‌توان با افزایش میزان جذابیت قرارداد (نظیر قرارداد مشارکت در تولید) زمینه جذب شرکت‌های بین‌المللی را فراهم نمود.
از طرف دیگر، دیپلماسی اقتصادی و سیاسی جهت توسعه میادین مشترک با کشورهای همسایه باید ارتقا داده شود. در شرایط حاضر کشور عراق بهترین گزینه برای مذاکره جهت انعقاد قرارداد و توافق‌نامه توسعه مشترک میادین است. بیشترین تعداد میدان نفتی مشترک (۱۴ میدان) با عراق، رابطه مساعد دولت ایران با دولت عراق، روند روبه‌رشد عراق در بهره‌برداری از میادین مشترک، تمایل سرمایه گذاران به سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی عراق و کم بودن میزان ریسک و هزینه‌های توسعه با توجه به قرارگیری میادین مشترک با عراق در خشکی از نکات قابل توجه دراین‌خصوص است. تشکیل شرکت مشترک پروژه بین بخش خصوصی یا دولتی ایران و عراق بهترین راهکار خواهد بود.
تولید نفت جهت صادرات، تامین خوراک پالایشگاه ها و پتروشیمی‌های داخلی، مهم‌ترین دغدغه وزارت نفت است. توان مالی محدود برای توسعه و چالش‌های مالی و فنی خاص میادین مشترک، به اهمیت مشارکت مردم در تأمین مالی و مشارکت بخش خصوصی در سرمایه گذاری و تامین فنی افزوده است. جلب این مشارکت، انگیزه بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری در میادین مشترک را افزایش خواهد داد.
در بخش دولتی تخصیص بودجه انگیزشی (بیشتر از۱۴.۵ درصد) به شرکت ملی نفت ایران موجب تمایل به توسعه میادین مشترک خواهد شد. برنامه اصلی این بخش اصلاحات ساختاری در نفت خواهد بود.
در گام آخر استفاده از ابزارهای نوین مالی همچون توکنایز کردن منابع، واگذاری دارایی‌های غیرمحوری، تضامین دولتی و اهرم سازی دارایی های هیدروکربوری می‌بایست در دستور کار قرار گیرد.
جمع‌بندی
همان گونه که اشاره شد میادین مشترک هیدروکربورى ایران، حجم قابل توجهى از ذخایر قابل استحصال نفت و گاز را در خود جاى داده‌اند. بـا توجـه بـه تلاش کشورهای همسایه برای برداشت هر چه بیشتر از این ذخایر، ضروری است اهداف و برنامه های وزارت نفت برای توسعه میادین مشترک نفت و گاز با شتاب و جدیت بیشتری به مرحله اجرا درآید.
مسایل مربوط به میادین مشترک نفت و گاز نیز باید در اولویت سیاست خارجی کشور قرار گیرد تا در سـایه تعاملات اقتصادی، سیاسی و بین المللی با کشورهای منطقه، میزان جذب سرمایه خارجی برای توسعه میادین مشترک و استفاده از فناوری های پیشرفته افزایش یابد.
استفاده از الگوهای مناسب و نوین برای جذب سرمایه خارجی، تدوین سبد قراردادی برای افزایش جذابیت قراردادها، توسعه دیپلماسی اقتصادی-سیاسی با همسایگان، بهره‌گیری از فناوری های نوین براى افزایش تولید و تخصیص بودجه انگیزشی به شرکت ملی نفت ایران از جمله راهکارهای افزایش بهره برداری ایران از میادین مشترک هستند.
این مطالعه در موسسه PetroView توسط افسانه آتش افروز در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.
