ارائه مدل مطلوب شکل گیری بازار برق منطقه‌ ای کشورهای عضو اکو

صنعت برق، از تاثیرگذارترین صنایع بر رشد، رفاه اجتماعی و رضایت عمومی محسوب می شود. سازمان همکاری اقتصادی (اکو) یک سازمان اقتصادی منطقه ای است که کشورهای ایران، پاکستان، ترکیه، افغانستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان را شامل می شود. نخستین اقدامات برای ایجاد بازار برق منطقه ای برای کشورهای عضو سازمان اکو با مذاکرات مسئولانی از کشورهای ایران و ترکیه آغاز شد؛ اما روند ایجاد بازار برق منطقه ای به دلایل مختلفی از جمله عدم وجود زیرساخت های لازم در اغلب کشورهای هدف تاکنون به کندی پیش رفته است.

کلیدواژه: برق، انرژی، صنعت.

ضرورت و اهداف پژوهش

صنعت برق یکی از صنایع زیربنایی در کلیه کشورها است و از تاثیرگذارترین صنایع بر رشد، رفاه اجتماعی و رضایت عمومی شناخته شده است. وابسته بودن بخش های مختلف صنعت برق شامل تولید، انتقال و توزیع به یکدیگر، نیاز به سرمایه گذاری سنگین بخش های مختلف این صنعت و انتظار جوامع از دولت ها مبنی بر وظیفه تأمین برق در جایگاه خدمات عمومی در سال های گذشته، سبب شد که این صنعت به صورت یکپارچه با سرمایه گذاری دولتی و یا خصوصی پایه گذاری شود.

در چنین ساختاری چنانچه سخت افزار این صنعت به صورت بهینه طراحی و بهره برداری شود، به افزایش رفاه اجتماعی و رضایت عمومی خواهد انجامید. با این حال تجربه بیش از صد سال پایه گذاری این صنعت در جوامع مختلف نشان می دهد که حتی با وجود سیستم های نظارتی و تنظیم کننده، اهداف اقتصادی و اجتماعی به صورت بهینه و توأمان حاصل نشده است. حاصل این تجربیات سبب نگرش جدید به ساختار این صنعت شده است؛ تجدید ساختار در صنعت برق در سال های گذشته در دستور کار قرار داشته و منجر به تحولات جدی شده است؛ از جمله مهم ترین این تحولات، واگذاری بخش های مختلف صنعت برق به بخش خصوصی و ایجاد بازار های برق است. هدف این پژوهش ارائه یک مدل پیشنهادی برای راه اندازی بازار برق منطقه ای بین کشورهای هدف در منطقه است. بدین منظور تجربه موفق کشورهای اروپایی در این زمینه و استفاده از مبنای تشکیلاتی و قانونی مورد استفاده در این منطقه بررسی می شود.

بازار برق منطقه ای برای کشورهای عضو سازمان اکو

سازمان همکاری اقتصادی (اکو)، یک سازمان اقتصادی منطقه ای است. کشورهای ایران، پاکستان و ترکیه در سال ۱۳۴۳ این سازمان را پایه ریزی کردند که در ابتدا با نام RCD آغار به کار کرد اما پس از انقلاب ایران، کار سازمان متوقف شد و در سال ۱۳۶۴ با نام اکو حیات خود را از سر گرفت. پس از فروپاشی شوروی، در سال ۱۳۷۲ کشورهای افغانستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان نیز به سازمان اکو پیوستند. نخستین زمزمه ها برای ایجاد بازار برق منطقه ای برای کشورهای عضو سازمان اکو از سال ۲۰۱۰ و با مذاکرات مسئولانی از کشورهای ایران و ترکیه آغاز شد؛ اما روند ایجاد بازار برق منطقه ای به دلایل مختلفی از جمله عدم وجود زیرساخت های لازم در اغلب کشورهای هدف تاکنون به کندی پیش رفته است.

بازار برق اتحادیه اروپا

ایجاد بازار انرژی یکپارچه در اتحادیه اروپا طی سه بسته انرژی صورت گرفته که هر بسته شامل قوانین مختلفی است. این بسته ها ایجاد بازار یکپارچه منطقه ای را در بخش های برق و گاز در نظر داشتند؛ اما موضوع مورد مطالعه در این پژوهش، فرآیند ایجاد بازار برق طی این بسته ها است. نخستین بسته انرژی که در سال ۱۹۹۶ منتشر شد، در بخش برق سعی در تفکیک مالکیت بخش های مختلف از جمله تولید، انتقال، توزیع، عرضه و اعطای حق ورود به هر شخص حقیقی یا حقوقی به این بخش ها داشته است. با ارائه بسته دوم انرژی در سال ۲۰۰۳ تلاش هایی برای افزایش امنیت عرضه انرژی با افزایش اتصال کشورهای اروپایی با یکدیگر، آزادسازی فروش برق به صورتی که هر مصرف کننده حق انتخاب عرضه کننده خود را داشته باشد و ایجاد تنظیم گرهای ملی برای بازار داخلی هر کشور صورت گرفت. اهداف اصلی بسته سوم انرژی که در سال ۲۰۰۹  منتشر شد، ایجاد نهادهای هماهنگ کننده بین کشورهای عضو، ارائه راهکارهایی کارآمد برای مدیرت تراکم و افزایش ظرفیت مبادلات بین کشورها برای ایجاد بازار یکپارچه در سراسر اروپا و افزایش استفاده از انرژی های تجدیدپذیر به دلیل ملاحظات زیست محیطی بود.

با توجه به بررسی های انجام گرفته در مورد اتحادیه اروپا و بازار برق آن، برخی از اساسی ترین موارد عبارتند از: «ایجاد اتحادیه اروپا در سال ۱۹۹۳ مبتنی  بر یک کمیته در حوزه انرژی»، «وجود رابطه علت و معلولی بین بازارهای انرژی و ساختار سیاسی اتحادیه اروپا»، «ایجاد فرآیند منسجم برای قانون گذاری»، «ارائه قوانین و مقررات به صورت تدریجی و اصلاح آن با توجه به شرایط»، «لحاظ مسائلی مانند امنیت انرژی، انرژی های تجدیدپذیر و رقابت آزاد در تدوین قوانین»، «ایجاد نهادهای مختلف در زمینه بازار برق جهت تدوین هماهنگی کشورهای عضو» و «ایجاد یک نهاد تنظیم کننده در هر کشور».

مدل پیشنهادی بازار برق منطقه ای

در ادامه مدل پیشنهادی بازار برق منطقه ای طی دو اقدام اصلی ارائه می شود.

• تشکیل کمیته بهره بردان و تنظیم گران: یک اقدام موثر در جهت شکل گیری بازارهای برق منطقه ای، تشکیل کمیته های منطقه ای است که برای رفع موانع تجارت و ترویج هماهنگی میان کارگزاران بازارهای انرژی منطقه ای ایجاد می شوند. پیشرفت بازارهای منطقه ای و تشکیل کمیته منطقه ای برای این بازارها، ضمن ایجاد فرهنگ هماهنگی و گفتگو میان کشورهای هر منطقه، مقایسه بین مکانیزم های به کار گرفته شده در هر منطقه را امکان پذیر می کند.

برای بهره بردن از یک بازار برق منطقه ای کارآمد که در آن امکان مبادلات برق بین تولید کنندگان و مصرف کنندگان تمامی کشورهای عضو بدون تبعیض و به صورت آزاد وجود داشته باشد، ابتدا باید برخی موارد زیرساختی، به لحاظ فنی و قانونی در کشورهای عضو وجود داشته باشند. اعضای این کمیته، نمایندگان بهره برداران شبکه و سیستم انتقال کشورهای عضو به عنوان متخصصین مسائل فنی بازار و نمایندگان نهادهای تنظیم گر کشورهای عضو (در صورت عدم وجود نهاد تنظیم گر، نماینده وزارت انرژی یا نیرو) به عنوان متخصصین تنظیم گری هستند. شایان ذکر است که پس از ایجاد زیرساخت های اولیه تشکیل بازار برق منطقه ای و زمانی که یک نهاد تنظیم گر کاملاً مستقل از منافع بازار در اغلب کشورهای عضو ایجاد شود، کمیته تنظیم گران باید از کیمته بهره برداران جدا شده و به صورت مستقل کار کند. توجه به مسائلی چون امنیت انرژی، نظارت بر عملکرد کشورهای عضو، مسائل مربوط به منابع تجدیدپذیر انرژی و مسائل زیست محیطی از مواردی است که کمیته تنظیم گران باید در نظر داشته باشد.

• تشکیل شورای عالی مدیریت و برنامه ریزی منطقه: از آن جایی که کمیته های منطقه ای مستقیما توانایی نظارت و اجرای پیشنهادات را نخواهند داشت، وجود شورایی متشکل از شخصیت های قانونی و سیاسی جهت حمایت های سیاسی و تدوین دستورالعمل های مورد نیاز برای بازار برق منطقه ای، ضروری است. اعضای این شورا نمایندگان وزیر امور خارجه کشورها، نمایندگان وزرای اقتصادی و انرژی یا نیرو کشورها و نماینده پارلمانی نهاد ریاست جمهوری یا نخست وزیری می باشند. این شورا به علت دارا بودن قدرت سیاسی و اجرایی در سطح منطقه، باید از ابتدای مراحل ایجاد بازار برق منطقه ای و همزمان با کمیته بهره برداران و تنظیم گران تشکیل شود، چرا که در بعضی موارد، اقدامات در سطوح ملی باید در تمامی منطقه هماهنگ شوند. علاوه بر این ممکن است جهت رفع اختلافات در زمینه های مختلف، اقدامات سیاسی خاصی مورد نیاز باشد.

جمع بندی

در سال های اخیر، تجدید ساختار در صنعت برق در دستور کار قرار داشته و منجر به تحولاتی از جمله واگذاری بخش های مختلف صنعت برق به بخش خصوصی و ایجاد بازار های برق شده است. با توجه به بررسی های صورت گرفته در مورد اتحادیه اروپا و بازار برق آن، یک اقدام موثر در جهت شکل گیری بازارهای برق منطقه ای، تشکیل کمیته های منطقه ای است که برای ترویج هماهنگی میان کارگزاران بازارهای انرژی منطقه ای ایجاد می شوند و برای بهره بردن از بازار برق منطقه ای کارآمد باید موارد زیرساختی در کشورهای عضو وجود داشته باشند. همچنین از آن جایی که کمیته های منطقه ای مستقیما توانایی نظارت و اجرای پیشنهادات را نخواهند داشت، باید شورایی برای حمایت های سیاسی و تدوین دستورالعمل های مورد نیاز برای بازار برق منطقه ای ایجاد شود.

این مطالعه در اندیشکده حکمرانی انرژی و منابع ایران با همکاری معین احمدی، سعید ودادی کلانتر و مهدی کیقبادی در سال ۱۳۹۸ انجام شده  است.