بررسی اهمیت سیاستگذاری در جهت کاهش گازهای مشعل

در صنعت نفت، گازهای مشعل (فلر) به صورت گازهای همراه هنگام تولید نفت یا حین عملیات در تاسیسات نفت و گاز تولید می شوند. طبق آمار شرکت بریتیش پترولیوم در سال ۲۰۲۱ میلادی بیش از ۱۵۲ میلیارد مترمکعب گاز مشعل در دنیا بدون هیچ استفاده ای سوزانده شده است. سوزاندن گازهای مشعل در حجم مذکور به طور کلی پیامدهایی را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی به همراه داشته است. در کشور ایران با توجه به مشکلات فعلی جهت کاهش فلرینگ از جمله عدم جذابیت مالی اجرای این پژوه ها در مقایسه با سایر پروژه های شرکت های تابعه وزارت نفت، عدم وجود رویکرد تنبیهی، عدم مشارکت موثر بخش خصوصی و نبود زیرساخت های مناسب، ارائه یک حکم قانونی برای این مسئله در قالب برنامه هفتم توسعه پیشنهاد شده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

گازهای مشعل، یکی از فراورده ها یا محصولات جانبی در صنعت نفت و گاز و صنایع وابسته است که به طور عمده در بخش های بالادستی نفت و گاز در قالب گازهای همراه تولید نفت و همچنین در بخش های پایین دستی نفت و گاز (پالایشگاه و پتروشیمی) هنگام عملیات فراورش ایجاد می شوند. به دلیل نبودن زیرساخت مناسب برای سوزندان گازهای مشعل (یا فلرینگ)، نمی توان از این گازها برای فروش یا استفاده فرآوری کرد. در کشور ما، حدود ۸۳ درصد حجم فلرینگ در صنایع نفت و گاز مربوط به تولید نفت و مابقی آن ناشی از تولید و فراوری گاز است. با افزایش نیاز به انرژی و بالارفتن قیمت گاز، کشورهای با حجم مشعل سوزی بالا علاوه بر تبعات زیست محیطی گسترده، متوجه برخی پیامدهای اقتصادی آن نیز شده اند؛ به نحوی که در سال های اخیر بسیاری از کشورهای دنیا با وضع قوانین مختلف و دیگر اقدامات سعی بر کاهش مشعل سوزی کرده اند. از این رو در این گزارش به بررسی وضعیت فلرینگ در دنیا و ایران، شناسایی چالش ها و موانع و ارائه پیشنهادها و راهکارهایی برای جمع آوری و جلوگیری از هدررفت گازهای همراه تولیدی و مشعل کشور پرداخته می شود.

وضعیت فلرینگ در دنیا و بررسی قوانین ناظر بر آن در کشورهای منتخب

روند نسبتا صعودی قیمت نفت، قیمت نسبی پایین تر از گاز و در نتیجه آن رقابت برای افزایش تولید نفت، در کنار نبود قوانین الزام آور جهت کاهش میزان فلرینگ و بسیاری دلایل دیگر باعث حجم بالای فلرینگ در جهان بوده است؛ به طوری که میزان آن در سال ۲۰۲۱ میلادی به بیش از ۷/۱۵۲ میلیارد متر مکعب رسیده است. برای درک بزرگی این عدد می توان اشاره کرد که این حجم فلرینگ در جهان، تقریبا برابر ۲۷ درصد مصرف گاز اتحادیه اروپا در این سال بوده است. سوزاندن این حجم عظیم گاز علاوه براتلاف حجم قابل توجهی انرژی، با انتشار میلیون ها تن گاز کربن دی اکسید، موجب آسیب گسترده زیست محیطی به کره زمین و تغییرات نامطلوب آب و هوایی (گرمایش زمین) می شود. تنها در سال ۲۰۲۱ میلادی، سوزاندن گازهای مشعل موجب انتقال حدود ۴/۷ اگزاژول (میلیارد میلیارد ژول) گرما و انتشار بیشتر از از ۴۰۰ میلیون تن گاز کربن دی اکسید به اتمسفر کره زمین شده است. این رقم معادل حدود ۰۵/۱ درصد مصرف انرژی و ۲/۱ درصد از انتشار گاز کربن دی اکسید کل دنیا از همه منابع آن است. طی سال های اخیر ۱۰ کشور روسیه، عراق، ایران، آمریکا، الجزایر، ونزوئلا، نیجریه، لیبی، مکزیک و چین بیشترین حجم فلرینگ در دنیا را داشته اند.

توجه به ضرورت های اقتصادی و زیست محیطی موجب شده کشورهای مختلف نظیر روسیه، آمریکا، الجزایر و چین که سطح بالایی از فلرینگ دارند، از راهکارهای مختلفی اعم از وضع الزامات و قوانین، مشوق های مالی و اصلاح بازارهای گاز برای جمع آوری و کاهش سطح فلرینگ استفاده کنند. توجه به عملکرد این کشورها در خصوص جمع آوری گازهای مشعل نشان دهنده نقش ویژه وضع مقررات و الزامات قانونی در کاهش مشعل سوزی دارد. از این رو در بسیاری از این کشورها مانند روسیه، برزیل، آلمان، استرالیا، الجزایر، آمریکا، کانادا و امارات متحده عربی قوانین، مقررات و آیین نامه های خاصی منحصرا برای موضوع مشعل سوزی وضع شده است. این درحالی است که در بسیاری دیگر از کشورها مانند مراکش، چین، عربستان سعودی، قطر و عمان قوانین مادر موجود در زمینه محیط زیست با مدیریت منابع زیرزمینی و فسیلی این کشورها، این موضوع را کنترل می کند.

وضعیت فلرینگ در ایران

مهم ترین بخش منابع گازهای غنی بعد از گازهای حاصل از میادین مستقل گازی، گازهای همراه نفت است که طی سال های اخیر استفاده از آنها به روش های مختلف، همچنان بخش قابل ملاحظه ای از گازهای همراه نفت سوزانده می شود. به طور متوسط در سال های اخیر) سال های اجرای برنامه ششم توسعه) میزان کل تولید گازهای همراه کشور طبق ترازنامه های هیدروکربوری قدری کمتر از ۱۰۰ میلیون مترمکعب در روز بوده است که به طور میاینگین حدود نیمی از این گازها سوزانده شده اند. براساس آمار وزارت نفت در سال ۱۴۰۱، حدود ۷۳۴/۱۸ میلیارد مترمکعب گازمشعل در ایران سوزانده شده که سبب شده کشور ما از این حیث بعد از روسیه در جایگاه دوم دنیا قرار گیرد.

آسیب شناسی عدم جمع آوری گازهای مشعل

بررسی و ارزیابی های انجام شده در خصوص جمع آوری گازهای مشعل و آثار سوء ناشی از آن همگی حاکی از ضرورت جمع آوری و ساماندهی این گازهاست. بحران ناترازی رو به گسترش گاز طبیعی در کشور، آلودگی آب و خاک و افزایش انواع گازهای آلاینده سمی، گلخانه ای و مضر به اتمسفر، ضرورت جمع آوری و ساماندهی گازهای مشعل را از منظرهای اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی نشان می دهد. جمع آوری و سازماندهی گازهای مشعل با چالش ها و موانعی روبه رو است که از جمله مهم ترین و اصلی ترین این موانع می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• عدم جذابیت مالی پروژه های جمع آوری گازهای مشعل؛
• عدم وجود رویکرد تنبیهی نسبت به تولید گاز مشعل؛
• وجود موانع برای مشارکت بخش خصوصی.

پیشنهادات

سوزاندن گازهای مشعل به طور کلی در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی پیامدهایی به همراه دارد. با توجه به آثار سوء این پیامدها به ویژه در سال های اخیر، موجب شده که بسیاری از کشورها و سازمان های بین المللی با وضع قوانین مختلف، تنظیم آیین نامه ها، اصلاح ساختار بازار فروش گاز طبیعی، تخصیص مشوق های مالی به شرکت های بهره بردار و اتخاذ رویکردهای تنبیهی نسبت به سوزاندن عادی این گازها، اقدام به جمع آوری و ساماندهی گازهای مشعل کنند.

در کشور ما، با وجود اینکه در قوانین و دستورالعمل های مختلف (از جمله قوانین سنواتی بودجه و قوانین برنامه پنج ساله توسعه) تکالیفی مبنی بر کاهش حجم سوزاندن گازهای همراه و مشعل وضع شده، اما هم همچنان حکم قانونی جامع و کاملی در این زمینه وجود ندارد. لذا ضروری است تا با لحاظ حکمی در قالب برنامه هفتم توسعه با تعیین دقیق ضوابط و شرایط مشعل سوزی و همچنین اتخاذ رویکردی تشویقی- تنبیهی، نظام انگیزشی شرکت های تولیدکننده گازهای مشعل را به گونه ای تغییر داد که برای اجرای طرح های جمع آوری و ساماندهی این گازها انگیزه مضاعف پیدا کرده و از به تعویق انداختن طرح ها اجتناب کنند.

جمع بندی

در صنعت نفت، گازهای مشعل (فلر) به صورت گازهای همراه هنگام تولید نفت یا حین عملیات در تاسیسات نفت و گاز تولید می شوند. به دلیل نبودن زیرساخت مناسب برای سوزندان گازهای مشعل (عمل فلرینگ)، نمی توان از این گازها برای فروش یا استفاده فرآوری کرد. روند نسبتا صعودی قیمت نفت، قیمت نسبی پایین تر از گاز، نبود قوانین الزام آور جهت کاهش میزان فلرینگ و… باعث حجم بالای فلرینگ در جهان بوده است. در ایران نیز در سال ۱۴۰۱، حدود ۷۳۴/۱۸ میلیارد مترمکعب گاز مشعل سوزانده شده که سبب شده کشور ما از این حیث در جایگاه دوم دنیا قرار گیرد. با توجه به آثار سوء اقتصادی، محیط زیستی و اجتماعی فلرینگ، جمع آوری و ساماندهی فلرینگ ضرورت دارد؛ اما عدم جذابیت مالی پروژه های جمع اوری گازهای مشعل، عدم وجود رویکرد تنبیهی نسبت به تولید گاز مشعل از جمله چالش ها و موانع پیش روی ساماندهی گازهای مشعل است.

این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی توسط علی یاراحمدی با همکاری مهدخت متین و مرتضی نیکخواه نسب در سال ۱۴۰۲ انجام شده ‌است.