تدوین راهبرد تجارت انرژی در شرایط تحریم و ارائه راهکارهای فنی-عملیاتی
بررسی تحریم های حوزه فروش نفت خام به منظور تدوین راهبردهایی برای عبور از تحریم ها در کوتاه‌مدت و بلندمدت
فروش نفت خام کشور به عنوان مهم ترین رویکرد تجاری ایران در حوزه انرژی، همواره یکی از نقاط آسیب پذیر اقتصاد کشور در مواجهه با تحریم ها بوده است. کشور ایران همواره در مواجهه با تحریم ها و با توجه به ماهیت کوتاه‌مدت و یا بلندمدت بودن آن‌ها، دو رویکرد «مذاکره» و «دور زدن تحریم ها و تلاش برای حذف نقاط آسیب پذیر کشور» را در دستور کار خود قرار داده است. در شرایط کنونی «حداکثر کردن ارزش افزوده نفت و گاز از طریق توسعه صنایع پایین دستی و صادرات فرآورده های نفتی» و «تقویت ارتباط سیاسی با منطقه»، راهبردهایی هستند که کشور می‌تواند در حوزه تجارت انرژی و در راستای مقابله با تحریم ها و مقاوم سازی کشور مورد استفاده قرار دهد.
ضرورت و اهداف پژوهش
تحریم یکی از ابزاهای فشار اقتصادی است که همواره از سوی آمریکا مورد استفاده قرار گرفته است. از طرف دیگر، ایده رفع تحریم از طریق مذاکره و حل مسائل در لایه کلان سیاسی نیز با دستاوردهای اندک برجام و در نهایت خروج امریکا از این توافق، با شکست مواجه شده است. بنابراین هم اکنون که با خروج امریکا از برجام، کشور در آستانه اعمال تحریم های مجدد قرار گرفته، ضروری است جمهوری اسلامی در رویکرد کلان خود نسبت به تحریم ها بازنگری اساسی نماید. در گزارش حاضر ضمن تحلیل کلان سیاسی، به ارائه راهکارهای واقعی عملیاتی برای مواجهه با تحریم ها پرداخته خواهد شد.
چارچوب ذهنی آمریکا برای تحریم کشورهای مختلف
چارچوب ذهنی آمریکا برای تحریم کشورهای هدف را می‌توان در شش گام زیر خلاصه نمود:
- تعیین اهداف اعمال تحریم به نحوی‌که کشور هدف کم‌ترین راه برگشتی را برای دور زدن تحریم ها داشته باشد؛
- شناسایی کامل آسیب‌پذیری ها و منافع کشور هدف و میزان تعهدش به فعالیت هایی که باعث تحریم‌ها شده است؛
- ایجاد راهبردی برای افزایش تدریجی فشار بر نقاط آسیب پذیر؛
- رصد اجرایی و ارزیابی مستمر فرضیات ابتدایی در مورد استقامت کشور هدف و اثرگذاری تحریم ها؛
- ارائه نقشه راه مشخص به کشور هدف و مذاکره برای برآورده کردن اهداف دو طرف؛
- پذیرش شکست یا تغییر مسیر.
رویکرد ایران در مواجهه با تحریم ها
نگاه ایران به تحریم ها بر اساس بلندمدت یا کوتاه‌مدت بودن تحریم ها به دو دسته تقسیم می شود. حل مسائل از طریق مذاکره، رویکرد اولی است که ایران در قبال مواجهه با تحریم های کوتاه‌مدت اتخاذ می‌کند؛ که انعقاد برجام نتیجه این رویکرد است. در نگاه دوم با فرض بلندمدت بودن تحریم ها و پذیرش تحریم به عنوان یک امر حتمی ناشی از مبارزه انقلاب با استکبار، دو رویکرد کلی در قبال تحریم ها توسط کشور اتخاذ می‌شود: اول، دور زدن تحریم ها و دوم، تلاش برای حذف نقاط آسیب پذیر کشور.
مطالعات نشان می دهد که سیاست امروز آمریکا در قبال ایران از نوع افزایش فشار تا حد تسلیم بوده و دولت ترامپ با الگوگیری از مدل کره شمالی به دنبال تغییر رفتار ایران است. لذا ایران باید سیاست حذف نقاط آسیب پذیر کشور در حوزه تحریم به منظور مقاوم سازی کشور را اتخاذ نماید.
راهبردهای پیشنهادی برای تجارت انرژی کشور در شرایط تحریم
صادرات نفت خام به عنوان راهبرد اصلی کشور در حوزه انرژی، یکی از مهم ترین نقاط آسیب پذیر کشور در زمان تحریم ها بوده است. دو راهبرد پیشنهادی این پژوهش در حوزه انرژی به صورت زیر است:
- صادرات حداکثری گاز با خط لوله به کشورهای منطقه (رویکرد کسب امنیت و رویکرد منطقه گرایی): با توجه به تحریم ناپذیر بودن صادرات گاز، پایین بودن ارزش افزوده صنایع پایین دستی و بلندمدت بودن قراردادهای فروش گاز، صادرات آن باید در دستور کار قرار بگیرد. این راهبرد ضمن کسب درآمد بلندمدت پایدار، موجب ارتقا امنیت سیاسی و اقتصادی کشور می شود. در یک نگاه کلان‌تر به راهبرد منطقه گرایی، ایران باید تلاش کند تا گاز مازاد در منطقه (ترکمنستان، قطر و آذربایجان) را خریداری کرده و به دیگر کشورهای منطقه صادر نماید. به این ترتیب به هاب گازی منطقه تبدیل شده و می تواند روابط پایدارتری با کشورهای منطقه ایجاد نماید.
- پالایش نفت در داخل، توسعه صنایع پایین دستی آن و صادرات فرآورده های نفتی (رویکرد کسب ارزش افزوده و رویکرد منطقه گرایی) به همراه صادرات نفت به شرق (رویکرد توسعه روابط سیاسی شرق‌گرا): با توجه به تحریم پذیر بودن نفت خام، باید صادرات آن به صورت تدریجی کاهش یابد. از طرف دیگر به منظور ایجاد پیوند بلندمدت اقتصادی با کشورهای چین، هند و روسیه (رویکرد شرق گرا)، ضروری است اولا این کشورها در حوزه توسعه میادین نفت و گاز کشور مشارکت بیشتری داشته باشند؛ ثانیا همچنان بخشی از نفت (در حدود ۱ میلیون بشکه) به صورت خام به هند و چین صادر شده و تعاملات با روسیه در حوزه فروش نفت نیز ادامه یابد. مابقی نفت تولیدی و کل میعانات گازی تولیدی کشور بایستی در پالایشگاه های داخلی پالایش و سپس با توسعه صنایع پایین دستی وارد زنجیره ارزش افزوده شود. در این حالت ضمن افزایش ارزش افزوده کسب شده از نفت و محصولات پتروشیمی، تحریم پذیری کشور در این زمینه نیز کاهش می یابد.
راهکارهای پیشنهادی برای فروش نفت خام کشور
راهکارهای عملیاتی فروش نفت خام در دو دسته کوتاه‌مدت و بلندمدت، بر اساس راهبردهای کلان این پژوهش، به صورت زیر پیشنهاد می‌شوند:
راهکارهای کوتاه‌مدت
-
- استفاده از ظرفیت بخش خصوصی
- ایجاد شرکت های تراستی: منظور شرکت های مورد اعتمادی است که خارج از ایران ثبت شده و به عنوان واسط در معامله عمل می کنند. شرکت های تراستی در سه بخش از فرآیند فروش نفت خام شامل «تراکنش مالی قراردادهای فروش نفت خام»، «بخش فروش نفت خام» و «حمل و نقل نفت خام کشور»، امکان ورود و تسهیل فرآیند را دارند.
- فروش نفت خام در بورس شانگهای با توجه به تقاضا از طرف پالایشگاه های خصوصی چین
- فروش نفت خام به‌واسطه کشورهای دیگر (سواپ نفت): کشورهایی که منافع راهبردی مشترک با ایران دارند، از سه روش شامل واسط مالی فروش نفت خام ایران، سواپ نفت خام ایران و ترکیب نفت خام ایران، می‌توانند به فروش نفت کشور کمک کنند.
راهکارهای میان‌مدت-بلندمدت
- صادرات گاز با خط لوله به کشورهای منطقه؛
- ساخت پالایشگاه و پتروپالایشگاه در داخل کشور،
- ساخت و خرید پالایشگاه در خارج از کشور،
- قرارداد سرمایه گذاری در توسعه میادین نفت با پیوست پالایشی.
جمع‌بندی
در این پژوهش، مسئله تحریم خرید نفت کشور بررسی شد و راهبردهای کلانی شامل «صادرات حداکثری گاز با خط لوله به کشورهای منطقه»، «پالایش نفت در داخل»، «توسعه صنایع پایین دستی و صادرات فرآورده های نفتی» و «صادرات نفت به کشورهای شرقی» به عنوان پیشنهاد ارائه شد. مطابق با این راهبردها، راهکارهای کوتاه‌مدت و میان‌مدت-بلندمدت برای عبور از تحریم نفت و مقاوم سازی کشور توسعه داده شدند که در صورت اجرایی شدن، علاوه بر مرتفع نمودن تحریم پذیری کشور در حوزه انرژی، باعث دستیابی کشور به نقطه بهینه حداکثر سود اقتصادی و قدرت سیاسی حاصل از تجارت انرژی نیز می گردند.
این مطالعه در اندیشکده سیاست گذاری امیرکبیر با همکاری علیرضا صفری، جواد سلیمان‌پور و سید علیرضا فاطمی در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.
