انتشار صکوک بر بستر بلاکچین، راهکاری جهت توسعه و افزایش کارایی در بازار صکوک
الزامات سیاستگذاری جهت انتشار صکوک مبتنی بر بلاکچین و نقش آن در بهبود انتشار و تسهیل در انجام معاملات صکوک
اولین تعریف از صکوک اسلامی در سال ۱۹۸۸ در جده و در چهارمین همایش شورای مجمع فقه اسلامی مطرح شد. با این حال تاریخچه انتشار اولین صکوک اسلامی به کشور مالزی برمی‌گردد. مطابق تعریف کمیسیون اوراق بهادار مالزی، صکوک گواهی هایی با ارزش برابر است. جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۷۳ مقررات ناظر بر انتشار اوراق مشارکت را تهیه کرد. ارزش صکوک منتشره در ایران تا بهمن ماه ۱۳۹۸ بیش از ۵۹۳ هزار میلیارد ریال بوده است. متاسفانه به دلیل انفصال بازارهای مالی ایران از بازارهای جهانی و انفعال فعالان نهادهای مالی ذی ربط، ایران که یکی از پیشگامان استفاده از صکوک بوده است، هیچ نقش و جایگاهی در بازار تامین مالی صکوک ندارد.
ضرورت و اهداف پژوهش
صکوک، از واژه عربی «صک» گرفته شده است و در لغت به معنای گواهی یا سندی مبنی بر یک تراکنش، شامل حقوق، تعهدات و شرایط طرف های معامله است. انتشار صکوک مبتنی بر فناوری بلاکچین یک مفهوم جدید محسوب می شود. در فرایند انتشار صکوک به عنوان یک ابزار مالی، فناوری بلاکچین از طریق قراردادهای هوشمند برای اجرای فرآیندها، به شیوه های شفاف و قابل اعتماد مورد استفاده قرار میگیرد. استفاده از فناوری بلاکچین میتواند با افزایش کارآیی عملیاتی در انتشار صکوک، هزینه های انتشار را کاهش داده و در نتیجه ضمن دسترسی عمومی سرمایه گذاران به این ابزار مالی، امکان استفاده از این ابزار برای تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط را نیز فراهم کند. در همین راستا این گزارش به بررسی انتشار صکوک بر بستر بلاکچین و ارائه راهکاری جهت توسعه و افزایش کارایی در بازار صکوک می پردازد.
فناوری بلاکچین و کاربرد آن در صکوک
بلاکچین یک دفتر کل توزیع شده عمومی، خصوصی یا ترکیبی است که شامل «بلوک هایی» است که توسط یک شبکه کامپیوتری توزیع شده نگهداری میشوند. این بلوک ها حاوی سوابق معاملاتی تایید شده، بدون وجود یک مقام مرکزی یا شخص ثالث به عنوان واسط است. بلاکچین شامل چند عنصر اساسی معامله، سابقه معامله و سیستمی برای تایید و ذخیره سازی معاملات است. بلاکچین شامل سابقه معاملات است که در یک دیتابیس به اشتراک گذاری میشود و هر تراکنش انجام شده و توزیع شده در آن با اتفاق آراء اکثریت اشخاص شرکت کننده تایید میشود. به طور کلی، فناوری بلاکچین ترکیبی از سه مفهوم دفتر کل توزیع شده، رمزنگاری و قراردادهای هوشمند است. در استفاده از فناوری بلاکچین، عقودی که مورد استفاده قرار میگیرند، همان عقود پایه انتشار صکوک هستند و از این منظر تفاوتی با انتشار صکوک به روشهای سنتی وجود ندارد. تنها تفاوت استفاده از فناوری بلاکچین در ساختار و اجرای قراردادها است که به موجب آن قوانین تجاری مستقیما توسط قراردادهای هوشمند در یک الگوریتم طراحی شده کدگذاری میشوند. در انتشار صکوک مبتنی بر بلاکچین، انتشار صکوک به صورت دیجیتالی انجام شده و در واقع، بلاکچین به صورت خودکار قوانین قرارداد را با توجه به پرداختها و انتقال مالکیت، با استفاده از الگوریتم های قرارداد هوشمند انجام می دهد. همچنین انتشار صکوک بر بستر بلاکچین در غالب توکن صورت گرفته و این توکن ها نشان دهنده مالکیت سرمایه گذاران بر دارایی پایه و حق دریافت سود نقدی است.
نقش بلاکچین در بهبود انتشار و تسهیل در انجام معاملات صکوک
برخی از تاثیرات بلاکچین در بهبود انتشار و تسهیل در انجام معاملات صکوک عبارتند از:
- کاهش هزینه های فرآیندهای تسویه و پایاپای اوراق بهادار: انتقال مالکیت ابزارهای مالی، چه در بازار اولیه و یا ثانویه شامل ۳ فرآیند است: ۱)اجرا؛ ۲) تسویه؛ ۳) پایاپای. با استفاده از فناوری بلاکچین، هزینه های فرآیند تسویه و پایاپای به دلیل ارتباط مستقیم طرف های معامله با یکدیگر به شدت کاهش پیدا میکند و به موجب آن، بلاکچین به موسسات مالی کمک میکند تا هزاران دلار در هزینه های اداری و عملیاتی صرفه جویی کنند؛
- کاهش مواجهه با ریسک تسویه حساب: ریسک تسویه حساب به معنای آن است که یکی از طرفهای معامله در قراراداد، اوراق بهادار و یا وجه نقد خود را تحویل ندهد. هر اندازه که فرآیند پایاپای و تسویه حساب طولانی تر باشد، ریسک تسویه حساب افزایش می یابد. با استفاده از ساختار بلاکچین، به این دلیل که تسویه حساب در آن واحد انجام میشود، ریسک تسویه حساب بیش از ۹۹ ٪ کاهش می یابد؛
- کاهش هزینه های انتشار: با استفاده از فناوری بلاکچین، به دلیل حذف واسطه های انتشار صکوک و هزینه های مرتبط با آن، هزینه های انتشار کاهش می یابد؛ چراکه پرداختها به صورت خودکار بر بستر قرارداد هوشمند اجرا خواهد شد.
مزیت بلاکچین در جذب سرمایه های با منشا خارجی
جذب سرمایه های خارجی همواره یکی از دغدغه های سیاستگذاران اقتصادی بوده است. این امر یکی از عوامل مهم توسعه بازار از جنبه نقدینگی، حجم تأمین مالی، افزایش سطح نظارت و استانداردها و … محسوب میشود. در ایران جذب سرمایه های خارجی از جنبه های متعددی با چالش روبرو است. مهم ترین چالش در جذب سرمایه های خارجی تحریم های ایالات متحده علیه ایران است. این تحریم ها انتقال پول به خارج و بالعکس را به دلیل ایجاد انسداد در نقل و انتقال ارزی برای بانکها و مؤسسات مالی ایرانی بسیار سخت کرده است. از همین رو فناوری بلاکچین برای جذب سرمایه های خارجی دارای مزیت هایی است که برخی از آنها عبارتند از:
- امکان دور زدن تحریم ها: سرمایه گذاری در صکوک بر بستر بلاکچین، از طریق رمز ارزها انجام میشود. مبادله رمز ارزها به دلیل غیر متمرکز بودن، امکان نظارت بر آن را از سوی دولتها دشوار میکند. از این جهت میتوانند به عنوان یک راه حل احتمالی جهت انتشار صکوک بین المللی نگریسته شوند؛
- عدم وجود محدودیت در خرید و فروش: یکی از مشکلات سرمایه گذاران خارجی در ایران، عدم سهولت در ورود و خروج پول، به دلیل مشکلات ارزی کشور است. در بستر بلاکچین سرمایه گذاران در صورت نیاز به وجه نقد، به راحتی میتوانند صکوک خود را به فروش برسانند و در معرض قوانین سختگیرانه برای خروج سرمایه نباشند؛
- امکان حل چالش نوسان نرخ ارز: یکی از مشکلات مهم در جذب سرمایه خارجی، عدم ثابت در نرخ ارز است. با انتشار صکوک بر بستر بلاکچین و با استفاده از رمز ارزها میتوان بر این مشکل غلبه کرد. چرا که سرمایه گذاران دیگر با ریال معامله نمیکنند که در معرض ریسک نرخ ارز در ایران قرار بگیرند. از جانب دیگر مبادله صکوک با یک رمز ارز میتواند سرمایه گذاران در معرض ریسک نوسانات قیمت آن ارز قرار دهد. در نتیجه پیشنهاد میشود که برای حل این موضوع از رمزارزهای با پشتوانه یا رمز ارزهای با قیمت ثابت از استفاده شود.
مسائل پیش رو در استفاده از بلاکچین در انتشار صکوک
مسائل پیش رو در استفاده از بلاکچین در انتشار صکوک عبارتند از:
- مسائل نظارتی: بدون تایید مقام نظارتی، محصولات بازار سرمایه به طور کلی نمی توانند منتشر شوند. مقامات نظارتی بازار صکوک عمدتا ناظر بازار سرمایه یا کمیسیون اوراق بهادار کشورهای مربوطه هستند. اگر هیچ مرجع نظارتی متمرکزی برای نظارت بر همه جنبه های انتشار وجود نداشته باشد، در این صورت امکان نقض برخی از استانداردهای حمایت از سرمایه گذاران در بازارهای سرمایه وجود دارد؛
- استفاده از رمزارزها در ساختار صکوک مبتنی بر بلاکچین: چنانچه رمزارزها در ساختار صکوک مبتنی بلاکچین استفاده شود، پذیرش قانونی و شرعی این ارزهای یکی از مشکلات جدی بر سر راه انتشار اوراق خواهد بود. صحت معاملات در رمزارز مورد بحث میان فقها است و تاکنون این موضوع به اتفاق آرا میان فقها حل نشده است؛
- ریسک های سایبری: خطرات سایبری مانند هک، در بلاکچین وجود دارد. برخی از مراجع قضایی سعی کرده اند از طریق مقررات گذاری به این موضوع رسیدگی کنند.
پیشنهادات ارائه شده جهت افزایش کارایی صکوک بلاکچین
با توجه به این موضوع، برای توسعه مالی اسلامی و تضمین تداوم آن، باید یک هم افزایی هدفمند در بین فعالان بازار، نهاد ناظر و کمیته فقهی ایجاد شود. فرآیندهای جاری در بازارهای سرمایه اسلامی مانند انتشار صکوک را میتوان با کمک این فناوری ارتقا داد. در این پژوهش، پیشنهاد می شود که فناوری قانون گذاری، فناوری شرعی و فناوری قانونی با استفاده از قراردادهای هوشمند برای افزایش کارایی صکوک بلاکچین استفاده شوند.
جمع بندی
فناوری بلاکچین تغییرات نوآورانه ای را در واسطه گری مالی، ازجمله در بازار سرمایه اسلامی و صکوک، ممکن کرده است. با این حال، هنگام ترکیب فناوریهای نوآورانه در صکوک، مانند هر محصول مالی اسلامی دیگر، باید به ریسک های قانونی، ریسکهای نظارتی، ریسک شرعی و سایر ریسکها توجه شود. در این پژوهش به بررسی چگونگی استفاده از بلاکچین در صکوک پرداخته شد. چالش نظارتی، سایبری و چالشهایی ناظر به رمز ارزها به عنوان چالشهای انتشار صکوک مبتنی بر بلاکچین، مورد بررسی قرار گرفتند. هم چنین به مزایای استفاده از بلاکچین در جهت جذب سرمایه گذاری خارجی، مزایای انتشار برای بانیان و نیز الزامات سیاستگذاری در جهت تسهیل فرآیند انتشار صکوک مبتنی بر بلاکچین نیز پرداخته شد.
این مطالعه در مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار توسط محمدمهدی فریدونی در سال ۱۴۰۱ انجام شده است.
