اصلاح نظام یارانه بنزین در ایران

جمهوری اسلامی ایران در بخش انرژی با مشکلات بسیاری روبه رو است. ریشه اصلی این مشکلات تخصیص یارانه انرژی و درنتیجه سرکوب قیمتی آن است. این یارانه نه تنها هیچ کمکی به شکوفایی اقتصادی و افزایش رفاه جامعه کمکی نکرده است بلکه باعث شده حجم عظیمی از منابع ملی به طریقی نامطلوب، ناعادلانه و غیر بهره ور توزیع شود. به طور مثال قیمت ارزان سوخت ناشی از پرداخت یارانه انرژی، توسط دولت بیش از هر عامل فنی دیگری، باعث مصرف بیش­تر بنزین و آلودگی هوا در کلان شهر تهران می­شود. از طرفی، اختلاف زیاد قیمت بنزین در داخل و خارج از کشور، انگیزه قاچاق سوخت به جای فعالیت در یک کسب وکار قانونی و مفید را بالا می­برد.

کلیدواژه: بنزین، یارانه انرژی، یارانه بنزین، قاچاق سوخت

ضرورت و اهداف پژوهش

حجم عظیم یارانه انرژی و خصوصا بنزین از طریق دخالت­های مستمر دولت در قیمت­گذاری، پیامدهای منفی فراوانی شامل «مصرف بی­رویه سوخت»، «افزایش شدید قاچاق»، «آلودگی هوا و تخریب محیط زیست»، «کاهش بهره­وری» و «دامن زدن به شکاف طبقاتی از طریق توزیع ناعادلانه یارانه سوخت» را برای اقتصاد کشور به همراه داشته است. ضمن اینکه در شرایط دشوار تحریم که اقتصاد ایران با تنگناهای متعدد مواجه شده است، اثرات نامطلوب فوق و همچنین فشار مضاعف به بودجه دولت به صورت پررنگ­تر ظاهر خواهد شد. ازاین رو حذف این یارانه و جلوگیری از سرکوب قیمتی بنزین به عنوان یکی از مهم­ترین اصلاحات اقتصادی، دغدغه بسیاری از پژوهشگران و سیاستگذاران است. از همین رو این گروهی از کارشناسان اقتصادی به بررسی راه حل های گوناگون این مسئله پرداخته و درنهایت با توجه به کلیه ی شرایط، طرح «اصلاح نظام قیمت گذاری بنزین با لحاظ سهمیه به افراد» را به عنوان راهکاری قابل اجرا، مؤثر و مطلوب طراحی کرده اند؛ لذا این پژوهش به بررسی طرح حاضر پرداخته است.

بررسی طرح پیشنهادی

در این طرح پیشنهادی به هر فرد ایرانی مقداری بنزین به عنوان سهمیه ماهانه (حدود ۲۰ لیتر (تعلق می گیرد. افراد هنگام خرید سوخت ابتدا از سهمیه خود استفاده می­کنند که به قیمت پایه (۲۰% فوب، حدود ۱۰۰۰ تومان) محاسبه می­شود. درصورتی که فرد سهمیه بنزین ماهانه خود را مصرف نکند، می­تواند آن را به قیمت آزاد (۸۰% فوب، حدود ۴۰۰۰ تومان) به دولت یا دیگران بفروشد؛ اما اگر فردی نیاز به بنزین بیشتری داشته باشد، باید به قیمت آزاد، بنزین خریداری کند. درواقع افرادی که از سهمیه خود استفاده نمی­کنند، می­توانند آن را در بازار به فروش برسانند و طبیعتاً از یک یارانه نقدی متناسب با ارزش فروش سهمیه خود بهره ببرند. بین قیمت آزاد خرید و قیمت آزاد فروش فاصله­ای وجود دارد که این فاصله همان مالیات یا عوارض مصرف مازاد است.

در این طرح قیمت پایه و قیمت آزاد نسبتی از قیمت فوب خلیج­فارس در نظر گرفته شده است و علت آن جلوگیری از سرکوب قیمت بنزین است. درصورتی که در هر طرح اصلاح نظام یارانه­ای، قیمت­ها پس از افزایش، به نحوی ثابت نگه داشته شوند؛ پس از طی مدت زمانی، به علت وجود تورم و درنتیجه کاهش قیمت نسبی بنزین، عملا طرح اصلاح نظام یارانه بنزین با شکست مواجه شده و پیامدهای منفی سرکوب قیمتی بنزین دوباره ظاهر می­شود. برای تکمیل طرح هرماه یک واحد درصد به قیمت پایه و قیمت آزاد بنزین افزوده می­شود تا در گذر زمان قیمت بنزین مصرف­کننده به قیمت فوب خلیج فارس برسد.

نتایج طرح پیشنهادی

با اجرای طرح، پیامدهای منفی سرکوب قیمت بنزین از اقتصاد ایران حذف خواهند شد. به طور خلاصه نتایج و ویژگی­های طرح مذکور عبارت اند از:

• کاهش قاچاق بنزین: با قاچاق بنزین، دولت ایران ناخواسته در حال پرداخت یارانه به شهروندان کشورهای همسایه نیز هست. با ثابت نگه داشتن قیمت بنزین و درعین حال افزایش نرخ ارز و وجود تورم، صرفه قاچاق بنزین افزایش یافته است. آمارها نشان می­دهد در سال ۹۷ حدود ۲۲ میلیون لیتر بنزین از کشور قاچاق شده است، اما با کاهش اختلاف قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایه، قاچاق بنزین با کاهش چشم­گیری رو به ­رو می­شود؛
• کمک به مدیریت مؤثرتر تحریم­ها: اصلاح نظام یارانه بنزین می­تواند منابعی را که اکنون در حال هدر رفتن است، به صورت بهینه­تری در اقتصاد به کار گیرد و به تاب­آوری اقتصاد کشور در مقابل تحریم­ها کمک کند؛
• توزیع عادلانه یارانه: طبق محاسبات، عمده ی خودروها در اختیار دهک­های ثروتمند جامعه است و درنتیجه دهک­های کم درآمد سهم کم­تری از یارانه بنزین دارند؛ درحالی که در طرح سهمیه به افراد، یارانه بنزین به طور مساوی به همه می­رسد؛
• بهبود وضع دهک­های پایین درآمدی : دهک­های پایین جامعه که عمدتاً صاحب خودرو نیستند و یا مصرف کمی دارند، می­توانند با فروش سهمیه خود، عایدی کسب کرده و درنتیجه وضع زندگی خود را بهبود دهند. دهک اول، پس از ۲ سال از اجرای طرح تا حدود ۲۵ درصد وضعیت فعلی درآمد خود، عایدی خالص کسب خواهد کرد؛
• اصلاح الگوی مصرف بنزین در کشور: با افزایش قیمت نسبی بنزین مصرف آن در کشور کاهش چشم­گیری پیدا می­کند. یکی از مهم­ترین متغیرهای قابل سنجش برای کارایی و بهره­ وری در کشورها، شدت مصرف انرژی است. این شاخص با تقسیم واحدی از انرژی بر واحدی از تولید ناخالص داخلی به دست می­آید. ایران یکی از بالاترین شدت­های مصرف انرژی در دنیا را دارد. بر اساس گزارش بانک مرکزی در سال ۱۳۸۹، شدت مصرف انرژی دنیا در ایران سه برابر متوسط دنیا بوده است؛ اما با افزایش قیمت سوخت، هزینه سوخت در تولید بالاتر رفته و درنتیجه بنگاه­های اقتصادی به سمت فناوری های پیشرفته­تر، جهت کاهش مصرف سوخت حرکت خواهند کرد؛
• افزایش عایدی دولت و ایجاد منابع مالی برای اصلاحات ساختاری: در این طرح به دلیل افزایش قیمت متوسط سوخت و صادرات مابه­التفاوت مصرف بنزین پس از اجرای طرح نسبت به مصرف فعلی بنزین، منابع مناسبی برای دولت ایجاد می­شود که می­تواند از آن برای اصلاحات ساختاری بهره ببرد؛
• وجود اثرات جانبی مثبت: با رفع سرکوب قیمتی بنزین، استفاده از حمل­ونقل عمومی توجیه ­پذیرتر شده و درنتیجه معضلاتی مانند آلودگی هوا و ترافیک کلان­ شهرها تا حدودی بهبود پیدا می­کند.

پیشنهادات تکمیلی

در این بخش به ارائه برخی پیشنهادات تکمیلی پرداخته می شود:

• ضرورت ورود بخش خصوصی و رفع موانع آن: این امر موجب کاهش هزینه های مادی و غیرمادی دولت شده و همچنین برای بخش خصوصی، فرصت رشد و اشتغال زایی ایجاد می کند؛ همچنین بخش خصوصی می تواند با ترکیب متنوعی از کیفیت و قیمت، قدرت انتخاب مردم را بهبود بخشیده و تخصیص بنزین را بهینه تر کند؛
• اهمیت اصل شفافیت: درواقع اطلاع­رسانی آنلاین و یکپارچه، از لوازم اجرای این طرح است. این اطلاع­رسانی توسط یک سامانه جامع به­صورت لحظه­ای اطلاعات قیمت، مصرف و یارانه نقدی را نمایش خواهد داد؛
• انتشار اوراق عمومی: به عنوان یک پیشنهاد کاربردی، با شروع طرح، دولت می­تواند اقدام به عرضه اوراق بدهی کرده و از پول به دست آمده در توسعه ناوگان حمل ونقل عمومی بهره ببرد؛
• ایجاد مشاغل عمومی: با افزایش قیمت بنزین برای دولت عایدی ایجاد می­شود که از آن می­تواند در جهت رفع بیکاری جوانان در استان­های مختلف استفاده کند؛
• اخذ شفاف مالیات و عوارض: مرز بین تولید و مصرف، قیمت است و با توجه به اهمیت قیمت بهتر است که هزینه تولید، توزیع، مالیات و عوارض در یک قیمت متبلور شوند و بعد از تعیین قیمت، مؤلفه دیگری به آن اضافه نشود. دولت باید نرخ مقطوع مصرف حامل انرژی مالیات را محاسبه کند و از این مالیات می­تواند در جهت پروژه­های ملی و یا مقابله با آلودگی هوا استفاده کند.

جمع ­بندی

اقتصاد ایران دیگر تاب ادامه اسراف و هدر رفت منابع را ندارد و اصلاح نظام یارانه­ها ضروری­ تر از هر زمان دیگری به نظر می­رسد. به همین دلیل گروهی از کارشناسان جوان و خبره اقتصادی طرح اصلاح نظام قیمت­گذاری بنزین با لحاظ سهمیه به افراد را به عنوان راهکاری قابل اجرا و مطلوب طراحی کرده­اند که شامل نتایج و پیامدهای مثبتی است. برخی از اثرات مثبت این طرح عبارت اند از: «کاهش قاچاق بنزین»، «کمک به مدیریت موثرتر تحریم ها» و «توزیع عادلانه یارانه». همچنین در تکمیل طرح حاضر پیشنهادات دیگری مانند «ضرورت ورود بخش خصوصی و رفع موانع آن»، «اهمیت اصل شفافیت» و «انتشار اوراق عمومی» ارائه شدند. این پیشنهادات می توانند در کنار طرح حاضر موجب کاهش و رفع مشکلات حاصل از یارانه بنزین شوند.

این مطالعه در مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری با همکاری مهدی ناجی اصفهانی ، علی توکلی و محمدجواد قاسمی انجام شده است.