مسائل گردشگری ایران؛ اجزا و مولفه ها

صنعت گردشگری از صنایعی است که در سال های اخیر به سرعت گسترش یافته و بنا بر گزارش سازمان جهانی گردشگری می توان گفت صنعت گردشگری در حال تبدیل شدن به بزرگ   ترین و پردرآمدترین صنعت جهان است. رونق گردشگری در یک کشور نشان دهنده ثبات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن است. سیاست های یک کشور در مقیاس ملی و جهانی بر عرضه و تقاضای گردشگری آن کشور تاثیر می گذارد. از این رو هر گام در توسعه پایدار این صنعت به جهانیان نوید زندگی بهتر بر مبنای مهر و دوستی و ارتباط بین فرهنگ های جامعه های مختلف را می دهد.

ضرورت و اهداف پژوهش

گردشگری یکی از صنایع در حال رشد است که امروزه به عنوان یکی از انسانی ترین فعالیت های اقتصادی و فرهنگی بشر شناخته می شود. از طرفی، این صنعت می تواند ازنظر اقتصادی، شرایط ایجاد اشتغال، کاهش بیکاری و افزایش درآمد را تسهیل کند. میزان سرمایه گذاری برای ایجاد یک فرصت شغلی در صنعت گردشگری بسیار پایین تر از دیگر صنایع است. در حال حاضر حدود ۲۶۰ میلیون نفر در جهان در صنعت گردشگری و صنایع مرتبط، به صورت مستقیم و غیرمستقیم اشتغال به کار دارند. وجود پتانسیل های عظیم تاریخی و طبیعی جهانی گردشگری، ایران را به یکی از جذاب ترین مناطق گردشگری جهان تبدیل کرده و به گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران در ردیف ده کشور برتر دنیا در زمینه گردشگری قرار دارد. با این حال، سهم ایران از این وضعیت سودآور چه به لحاظ تعداد و چه به لحاظ گردش مالی بسیار ناچیز و کم تر از نیم درصد است. از این رو با توجه به تاکید مستقیم بند هشتم و غیرمستقیم بند ششم سند چشم انداز ۱۴۰۴ جمهوری اسلامی ایران بر توسعه گردشگری کشور و جنبه سودآوری و اشتغال آن، ضرورت و اهمیت پرداختن به آن مشخص می شود.

از این رو در این گزارش با نگاهی چندجانبه مسائل مختلف صنعت گردشگری شناسایی شده و با توجه به ارتباطات و تاثیر و تاثرات مسائل بر یکدیگر پرداخته شده است.

اجزا و مولفه های مسائل گردشگری در جمهوری اسلامی ایران

در تمامی دنیا گردشگری به عنوان صنعت و پدیده ای فرا بخشی مطرح است که بر بخش ها و صنایع مختلف تاثیر گذاشته و از آن ها اثر می پذیرد؛ این ارتباطات چندجانبه مسائل این صنعت را به حوزه های مختلف مرتبط می کند. تاکنون نگاه به مسائل حوزه گردشگری بیش تر تک بخشی و بدون در نظر گرفتن سایر بخش های مرتبط و ذی نفع بوده است؛ به طوری که هرکدام از نهاد ها و سازمان های دولتی ذی نفع مسائل را از نگاه خودشان مطرح کرده اند.
از این رو قبل از هر اقدامی ذیل سند چشم انداز ۱۴۰۴ جمهوری اسلامی ایران مبنی بر توسعه گردشگری، ابتدا باید مشکلات و مسائل این حوزه ازنظر نگاه تمامی ذی نفعان به خوبی شناسایی و در کنار هم قرار داده شود تا ضمن دستیابی به یک تقسیم بندی مشخص و شناسایی فاصله وضع موجود تا وضع مطلوب، درصدد ارائه راه حل برای رفع مشکلات و بهبود وضعیت حوزه گردشگری برآیند.

مسائل اقتصادی- بازاریابی

مسئله اصلی در میان مسائل صنعت گردشگری ایران، اقتصادی – بازاریابی است که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می شود:

• ضعف در بازاریابی مقاصد گردشگری: گردشگری به عنوان یک صنعت، برای توسعه نیاز به انواع بازاریابی دارد. به دلیل ماهیت فرامرزی آن بازاریابی دیجیتال در آن از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. نبود سازماندهی پورتالی جامع برای گردشگری ایران، بسترهای ناکارآمد فعالیت های اینترنتی و دیجیتال در کشور و فقدان برنامه ریزی های بلندمدت برای جذب مشتری از مهم ترین شاخص های ضعف بازاریابی دیجیتال در مجموعه مدیریت گردشگری کشور هستند؛
• استاندارد پایین خدمات گردشگری: متاسفانه کیفیت خدمات گردشگری در ایران دست کم گرفته می شود و به لحاظ استاندارد شاخص و معیارهای مشخصی در این حوزه وجود ندارد و همین امر موجب افت کیفیت خدمات ارائه شده گردشگری به مسافران شده است؛
• ضعف در حمایت از سرمایه گذاری: امروزه سرمایه گذاری داخلی به دلیل نبود حمایت کافی از سوی دولت به دلیل حضور خود دولت و هم چنین سرمایه گذاری خارجی به دلیل مشکلات مربوط به تحریم ها و نیز توجه و تضمین ناکافی دولتمردان جمهوری اسلامی ایران به این مهم، دچار مشکل شده است.

فرهنگی – اجتماعی

مسائل فرهنگی و اجتماعی در صنعت گردشگری همواره جزء مسائل کمتر توجه شده در این صنعت بوده است. این حوزه نه تنها در ایران، بلکه در تمامی کشورهای دنیا مورد غفلت واقع شده و همین غفلت تبعات سنگین و بلندمدتی را به دنبال داشته است.

• ضعف ارتباطات فرهنگی گروه های اجتماعی ایران در داخل و خارج: شناخت و درک متقابل فرهنگی گروه ها در ایران به نوعی تحت تاثیر ارتباطات اجتماعی ضعیف قرار گرفته است و معمولا افراد حتی در برخوردهای مختلف تمایلی به عرضه و معرفی فرهنگ و آداب و رسوم خود ندارند. درنتیجه گردشگران و جامعه میزبان با فرهنگ های مختلف، احتمال دارد ادراکات منفی را از همدیگر گسترش دهند؛
• اطلاع رسانی ضعیف رسانه ای در حوزه گردشگری: رسانه های رسمی و جمعی کشور به دلیل بی توجهی به صنعت گردشگری و تعامل ضعیفی که با بخش دولتی و غیردولتی گردشگری دارند، در زمینه گردشگری اطلاع رسانی قابل قبولی برای این حوزه مهم در کشور ندانسته اند؛
• پایین بودن سطح اطلاعات مردم در مورد مقصدها: شناخت و آگاهی مردم نسبت به جاذبه های گردشگری در کشور مسائلی را به وجود آورده است که یکی از این مسائل حجم ترافیک گسترده در برخی محورهای مواصلاتی به خصوص به سمت مقاصد سنتی در مقاطع خاص زمانی و آسیب رسیدن زیست محیطی به این مقاصد است. بعضی از مقاصد نیز به دلیل ناشناخته بودن، فراموش شده و تبعاتی چون عقب ماندگی اقتصادی و تخریب را در پی داشته اند.

ساختاری – مدیریتی

سومین مسئله شناسایی شده در حوزه مسائل گردشگری کشور مسئله ساختاری – مدیریتی است. برخی از این مسائل عبارتند از:

• ناهماهنگی بین بخش دولتی و خصوصی گردشگری: یکی از عمده مشکلاتی که در گردشگری کشور وجود دارد، ناهماهنگی بین سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شهرداری ها و موسسه آموزشی و پژوهشی، شرکت ها و آژانس های مسافرتی و گردشگری کشور است؛
• نداشتن یک مسئول و متولی واحد: گردشگری کشور در واقعیت هیچ گاه مسئول و متولی واحدی نداشته و همواره در سردرگمی میان مسئولان و تصمیم گیری های آن ها به سر برده و متضرر شده است؛
• کمبود نیروی انسانی متخصص: کمبود نیروی انسانی متخصص در گردشگری چه در بخش خصوصی و چه در بخش دولتی و حتی آموزشی یکی از معضل هایی است که گردشگری کشور با آن رو به رو است.

سیاسی- سیاستی

چهارمین مسئله گردشگری جمهوری اسلامی ایران مسئله سیاسی- سیاستی است. برخی از این مسائل عبارتند از:

• نداشتن الگوی راهبردی و جامع: یکی از بزرگ ترین معضلات در ایجاد یک برنامه توسعه گردشگری ایران، نداشتن درک درست از اثرهای گسترده این صنعت در سرمایه گذاری، تجارت و توزیع مجدد رفاه و ثروت است؛
• عدم تبیین نظام حقوقی گردشگر: در ابعاد حقوق گردشگر در قانون کشور، ابهاماتی وجود دارد و هنوز تعریف مشخصی از حقوق گردشگر در مجموعه قوانین صورت نگرفته و چارچوب حقوق گردشگر تبیین نشده است؛
• تصور غلط بین المللی: یکی از مسائلی که گردشگری که کشور همواره با آن روبه رو بوده تصویرسازی غلط و زشت دولت ها و نظام های بین الملل به وسیله رسانه های خود و تبلیغات علیه کشور ایران نزد ملت های جهان است. شاهد این موضوع گردشگران خارجی مسافر ایران است.

جمع بندی

گردشگری یکی از صنایع در حال رشد است که امروزه به عنوان یکی از انسانی ترین فعالیت های اقتصادی و فرهنگی بشر شناخته می شود. با توجه به تاکید مستقیم بند هشتم و غیرمستقیم بند ششم سند چشم انداز ۱۴۰۴ جمهوری اسلامی ایران بر توسعه گردشگری کشور و جنبه سودآوری و اشتغال آن، شناسایی مسائل و مشکلات این حوزه ضرورت و اهمیت پیدا کرده است. مسائل و چالش های صنعت گردشگری ایران، در ۴ دسته اصلی اقتصادی – بازاریابی، فرهنگی – اجتماعی، ساختاری- مدیریتی و سیاسی- سیاستی طبقه بندی شده اند. در این گزارش به بررسی اجزا و مولفه های این مشکلات هرکدام به صورت جداگانه و جزئی پرداخته شده است.

این مطالعه در پژوهشکده سیاست پژوهشی و مطالعات راهبردی حکمت توسط سید محمد موسوی و در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.