بررسی روندها و آثار ضد تحریمی حاصل از انتشار پول دیجیتال بانک‌ های مرکزی

دیجیتالی شدن اقتصاد و توسعه فناوری های مالی، تقاضای عمومی برای به کارگیری روش های جدید پرداخت را در سطح جهان ایجاد کرده است. علاوه بر این، روندهای جاری حوزه رمزارزها(پروژه هایی نظیر بیت کوین، لیبرا، ترون و…)، بانک های مرکزی را با بحران حاکمیت پولی مواجه کرده اند. ارزهای دیجیتال منتشر شده توسط بانک مرکزی، واکنشی در برابر محبوبیت روزافزون ارزهای دیجیتالی هستند که در محدوده نظارت نهادهای ناظر قرار نمی گیرند. در نتیجه بانک های مرکزی تلاش دارند با انتشار ارزهای دیجیتال در زمینۀ سهولت و امنیت، از رمزارزها پیشی بگیرند و از مزایای آن ها، ازجمله کاهش هزینه های تراکنش های داخلی و بین المللی، شفافیت و … بهره مند شوند.

ضرورت و اهداف پژوهش

از ابتدای سال ۲۰۲۰ رقابتی بر سر توسعه پول دیجیتال بانک های مرکزی آغاز شد که فرصت ها و پنجره های بی نظیری در توسعه زیرساخت های مالی و استقلال در خدمات تسویه بین بانکی، به خصوص در پرداخت فرامرزی ایجاد کرده است. فرصت هایی که اگر در زمان مقتضی از آن ها استفاده شود، علاوه بر رشد اقتصادی حاصل از کاهش هزینه های مبادله، باعث تقویت پول ملی و کاهش بخشی از فشارهای اقتصادی بین المللی خواهد شد. هدف از این پژوهش بررسی آخرین وضعیت فعالیت های جاری کشورها در این حوزه می باشد تا مقدمه ای بر فازهای آتی باشد.

مفهوم پول دیجیتال بانک مرکزی(CBDC)

ارز دیجیتال به دو گونه ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) نظیر یوآن دیجیتال و ارز دیجیتال بخش خصوصی (PSDC) نظیر بیت کوین، تتر، اتر و… تقسیم می شود. CBDC همان پول نقد صادرشده توسط بانک مرکزی با تمام خصوصیات آن است که در قالب پول دیجیتال در داخل یک کیف پول دیجیتال صادر و پشتیبانی می شود. ازاین رو، این ارزها کاملاً تحت نظارت دولت هستند.

امروزه، بانک های مرکزی دو نوع پول منتشر می کنند. نوع  اول «اسکناس و مسکوک فیزیکی» است و نوع دوم «سپرده های الکترونیکی بانک های تجاری».  CBDC نوع جدید و دیگری از پول بانک مرکزی هستند.

تفاوت سپرده بانک های تجاری با CBDC در این است که این شکل از پول، تحت مسئولیت بانک های خصوصی است و به یک حساب بانکی متصل می باشد و در هر تراکنش آن حداقل یک واسطه بانکی در آن نقش دارد؛ حال آنکه CBDC زیر نظر دولت و حاکمیت پولی می باشد (مانند پول نقد) و مزایای پول نقد نظیر پرداخت همتا به همتا و بدون واسط و یا ناشناس بودن و حریم خصوصی را هم در برگیرد.

ویژگی ها و الزامات CBDC

ویژگی های CBDC را در سه سطح «ابزار»، «زیرساخت» و «چارچوب نهادی» تقسیم بندی می شود:

ویژگی های ابزاری آن قابلیت تبدیل به پول نقد و سپرده های بانکی، استفاده آسان و کم هزینه و پذیرفته شده و در دسترس بودن می باشد. ویژگی های زیرساختی آن شامل امنیت، سرعت، مقاومت در برابر خرابی، دسترسی، توان عملیاتی، مقیاس پذیری، انعطاف پذیری و سازگاری با شرایط متغیر و الزامات سیاسی می باشد و درنهایت ملاحظاتی در سطح توسعه نهادی لحاظ می شود که شامل چارچوب قانونی منسجم و استاندارد بودن است.

مزایای، چالش ها و ریسک های CBDC

ارزهای دیجیتالی منتشر شده توسط بانک های مرکزی همانند سایر ارزهای دیجیتالی از مزایا، چالش ها وریسک های مختلفی برخوراد هستند. از جمله مزایای آن می توان به «امکان دسترسی گسترده به پول بانک مرکزی»، «محافظت از حاکمیت پولی»، « تاب آوری در برابر حملات سایبری و شکست های عملیاتی»، «فراهم سازی محیطی امن برای پس انداز سپرده گذاران خرد»، «بهبود فرآیندهای احراز هویت، ضد پول شویی و کاهش فرار مالیاتی»، « کاهش اصطکاک و هزینه های مرتبط با ذخیره سازی، انتقال و مدیریت پول نقد در سیستم بانکداری» و «به چالش کشیدن قدرت انحصاری بانک های تجاری  درزمینۀ سپرده های خرد» اشاره کرد. همانطور که اشاره شد چالش ها و ریسک هایی نیز در این نوع از پول وجود دارد که مهمترین آنها «ریسک ثبات مالی»، «تهدیدات حملات سایبری»، «تأثیرات اقتصاد کلان و سیاست های پولی» است.

فرصت های ضد تحریمی ارز دیجیتال

تاریخچه اعمال تحریم علیه ایران به دوره پس از ملی شدن نفت و مقطع مخالفت دولت بریتانیا با دولت محمد مصدق بازمی گردد. در دوره معاصر و پس از تغییر رژیم سیاسی در ایران در سال ۱۳۵۷ نیز تحریم های ایالات متحده علیه کشور اعمال شد. اهرم های تشویقی و کاهش علاقه شرکت ها به ادامه فعالیت در ایران، از استراتژی های کلیدی ایالات متحده در گسترش تحریم ها علیه ایران در سطح بین المللی بوده است. آغاز تحریم های اتحادیه اروپا علیه ایران نیز به سال ۲۰۰۸ بازمی گردد.

فشار اصلی تحریم های مالی و بانکی از سال ۲۰۰۶ تاکنون به تدریج تشدید شد. یکی دیگر از وجوه تحریم های مالی و بانکی علیه ایران، تحریم استفاده از سوئیفت است. این سامانه به موجب تحریم اتحادیه ی اروپا و در ۱۵ مارس ۲۰۱۲ (۲۵ اسفند ۱۳۹۰) استفاده از خدماتش را برای ۳۰ بانک ایرانی ممنوع اعلام کرد.

جریان کاری مرتبط با CBDC به خاطر منافع زیادی که برای کشورها در بر خواهد داشت، به زودی در اکثر کشورهای جهان توسط نهاد حاکمیت پولی، پیگیری خواهد شد و به عنوان پول مورد استفاده خواهد بود. فارغ از این که در جزئیات طراحی، کشورها از چه الگویی پیروی خواهند کرد، استقلال از واسطه های مالی در پرداخت ها از اصول  این زیرساخت پولی می باشد. این استقلال برای کشورهای درگیر با موضوع تحریم ها نظیر ایران و روسیه فرصتی بی نظیر برای رهایی از تحریم ها می باشد.

تحریم های پولی بانکی در حیطه پرداخت های بین المللی، ایران را بیش از همه در دونقطه بانک های کارگزار حوزه یورو و دلار و همچنین پیام رسان سوئیفت مورد هدف قرار داده است. این دونقطه مرکزی باعث شده است که کشور در مبادلات خارجی خود با مشکل مواجه باشد. همچنین استفاده از ارزهای واسط جهان نظیر دلار و یورو باعث شناسایی نهادهای تحریم کننده از طریق بانک های کارگزار شده است. نکته قابل تأمل در همه طراحی هایی که تاکنون برای CBDC انجام شده است، حذف این سه عامل در زیرساخت های پرداختی می باشد. اولاً کشورها به ارز مرجع خود تکیه دارند. ثانیاً از زیرساخت هایی نظیر بانک های کارگزار و سوئیفت به طور کامل مستقل می گردند این تغییر در واسطه های مالی در سطح زیرساخت بین الملل آینده روشن و مستقل در زیرساخت های مالی را نوید می دهد.

پیشنهادات سیاستی جهت انتشار ارز دیجیتال بانک مرکزی

از ابتدای سال ۲۰۲۰ تلاش برای انتشار CBDC جز اولویت های اکثر بانک های مرکزی جهان قرارگرفته است و کشورهای پیش رو، برنامه های مستقلی را برای آن در نظر گرفته اند. بنابراین برای استفاده از این ظرفیت ها به طور ویژه باید در بانک مرکزی کشور به مواردی که در ادامه پیشنهاد می شود توجه کرد.

تشکیل کارگروه اقدام ویژه CBDC ذیل رئیس کل: برای جبران عقب ماندگی بانک مرکزی کشور از کشورهای دیگر در این حوزه و با هدف دستیابی به ابتکارات نوین پیشنهاد می شود، بانک مرکزی در برنامه ای فوری و با تخصیص بودجه ای ویژه، دستور به تشکیل کارگروهی برای انجام اقدامات مرتبط، تحقیقات، توسعه و پیاده سازی CBDC را صادر کند.

شفافیت و انتشار نقشه راه ملی CBDC: در گام بعدی باید در مدت زمان کوتاهی با همکاری بخش خصوصی و نهادهای عمومی مرتبط، نقشه پیاده سازی و انجام پایلوت برنامه CBDC را با عاملیت چند بانک (خصوصی و دولتی) و همکاری بخش خصوصی در چند شهر کوچک منتشر کند. سپس نقشه راه ملی پروژه CBDC کشور، به صورت زمان بندی شده توسط بانک مرکزی منتشر شود تا علاوه بر اخذ نظارت کارشناسان، فعالان اقتصادی نیز خود را آماده تغییرات ناشی از آن کنند. همچنین نیاز است فازهای آزمایش پروژه دیجیتال تومان، همزمان با تحقیقات این حوزه به صورت جدی پیگیری شود و اطلاعات آن در اختیار فعالان اقتصادی و عموم مردم قرار گیرد.

تعاملات مشترک با بانک های مرکزی سایر کشورها: یکی از موضوعات بسیار مهم در این تحول دیجیتال، پایین آمدن هزینه های مالی در پرداخت های فرامرزی است؛ لذا لازم است بانک مرکزی زمینه های همکاری مشترک با بانک های مرکزی کشورهای هم سو و با تجارت بالا نظیر روسیه، چین، ترکیه و… را برقرار کند.

توجه به ابعاد حقوق و الزامات قانونی CBDC در مقررات پولی و بانکی: با توجه به تجارب بین المللی، کشورهایی نظیر چین و فرانسه گام هایی را در زمینه تغییر قوانین پولی و بانکی لازم برای انتشار CBDC برداشته اند؛ لکن دلایلی نظیر عدم اجماع در مبانی، طراحی جزئیات، نقش های نهادی و ریسک های ناشی از ثبات مالی، باعث شده که تغییرات لازم در مقررات پولی و بانکی، شفاف و واضح نباشد.

سایر پیشنهادات شامل «ورود جدی نهادهای پژوهشی و دانشگاه ها»، «استفاده از ظرفیت و دانش بخش خصوصی» و «عدم شتاب زدگی و لزوم ارزیابی مقررات احتیاطی، ریسک، انحصار و تعارض منافع» است.

جمع بندی

ارزهای دیجیتال نوع جدیدی از پول هستند که امروزه از محبوبیت زیادی برخوردار هستند. برخی از این ارزها توسط هیچ نهادی مدیریت نمی شوند و برخی توسط نهادهایی نظیر بانک مرکزی انتشار یافته و مدیریت می شوند. نقطه اشتراک هر دو مدل این است که می توان از آن به صورت ناشناس استفاده کرد. در این پژوهش ماهیت این ارزها، ویژگی ها و فرصت های آن در دورزدن تحریم های بانکی بررسی شده است و پیشنهاداتی به بانک مرکزی جهت انتشار این نوع ارز داده شده است. اولین و یکی از مهمترین این پیشنهادات، «تشکیل کارگروه اقدام ویژه انتشار ارز دیجیتال بانک مرکزی ذیل رئیس کل» برای جبران عقب ماندگی بانک مرکزی کشور از کشورهای دیگر در این حوزه و با هدف دستیابی به ابتکارات نوین است.

این مطالعه در شرکت گروه مشاوران مدیریت و مطالعات راهبردی تدبیر و توسط حسین فکری در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.