بررسی اهمیت سیاستگذاری در موضوع ذخیره سازی گاز طبیعی

کشور ایران علی رغم داشتن سهم بالایی از ذخایر گاز طبیعی دنیا، به دلیل رشد فزاینده مصرف و محدودیت در تولید، با مشکل ناترازی تامین فصلی گاز روبه رو شده است؛ به نحوی که درصورت ادامه فرایند موجود، کشور در سال های آتی به واردکننده گاز طبیعی تبدیل خواهد شد. اختلاف مصرف گاز طبیعی در فصول گرم و سرد سال به صورت متوسط ماهانه، به بیش از ۲۲۰ میلیون مکعب در روز می رسد و در صورت ادامه روند کنونی، کشور با چالش جدی تری در تامین گاز به ویژه در فصول سرد سال مواجه خواهد شد. از این رو حل مسئله ناترازی تامین فصلی گاز از دریچه عرضه و تقاضا و مدیریت امری مهم و ضروری است.

ضرورت و اهداف پژوهش

گاز به عنوان حامل انرژی کشور شناخته می شود و وابستگی بالای سبد انرژی کشور به آن، توجه ویژه و اهمیت بررسی وضعیت گاز در کشور را نشان می دهد. در حال حاضر، ۸۰ درصد از سبد انرژی در بخش خانگی، ۶۱ درصد از بخش تجاری و خدمات عمومی، ۷۹ درصد از بخش صنعتی، ۱۳ درصد بخش حمل و نقل و ۳۲ درصد از بخش کشاورزی وابستگی مستقیم به گاز دارد. افت فشار در مخازن گازی پارس جنوبی و ادامه روند افزایش مصرف در همه بخش ها، به خصوص بخش خانگی، باعث ایجاد ناترازی در عرضه و تقاضای گاز طبیعی در کشور می شود. به صورت کلی ادامه روند کنونی مصرف گاز به ویژه در ماه های سرد سال، بحران روند تراز منفی گاز را به شدت افزایش خواهد داد و نه تنها در کوتاه مدت کشور را برای تامین نیازهای داخلی و انجام تعهدات صادراتی گاز به کشورهای همسایه با مشکل جدی روبه رو خواهدکرد، بلکه ایران را جهت جبران ناترازی به خصوص در فصول سرد سال به واردکننده عمده گاز تبدیل می کند. از این رو در این پژوهش به بررسی جایگاه ایران در حوزه تولید و مصرف گاز در دنیا و بررسی وضعیت ذخیره سازی گاز طبیعی در دنیا و  ایران پرداخته شده است.

وضعیت تولید و مصرف گاز طبیعی در جهان و ایران

براساس تقسیم بندی های بین المللی، خاورمیانه ۸/۷۵ تریلیون مترمکعب و کشورهای مستقل مشترک المنافع ۶/۵۶ تریلیون مترمکعب از ذخایر گازی را دارا هستند و مناطق آسیا- اقیانوسیه، آمریکای شمالی، جنوبی و مرکزی، آفریقا و اروپا جمعا ۸/۵۵ تریلیون مترمکعب از ذخایر گازی را به خود اختصاص داده اند. بررسی آمار نشان می دهد که ذخایر گازی ایران به تنهایی دوبرابر ذخایر گازی آسیا- اقیانوسیه و آمریکای شمالی، ۵/۲ برابر آفریقا، بیش از ۴ برابر آمریکای مرکزی و جنوبی و ۱۰ برابر کل ذخایر اروپاست.

ایران با دارا بودن بیش از ۱/۳۲ تریلیون مترمکعب از ذخایر گاز طبیعی، بعد از روسیه، دومین کشور بزرگ دارنده ذخایر گازی در دنیا شناخته می شود و دارای سهم ۱/۱۷ درصدی از کل ذخایر اثبات شده گاز طبیعی در دنیا است. عمده میادین گازی ایران در دریاست و میدان پارس جنوبی با دارا بودن حدود ۴۰ درصد از کل ذخیره گازی کشور، اصلی ترین میدان گازی کشور محسوب می شود. این میدان به تنهایی به صورت متوسط ۹/۷۴ درصد از تولید گاز طبیعی کشور را به خود اختصاص داده است و ۱/۲۵ درصد دیگر از سایر میدان های گازی کوچک و پراکنده تامین می شود.

از سوی دیگر بررسی میزان مصرف ماهانه گاز طبیعی در همه بخش های کشور نشان می دهد که میزان مصرفی داخلی متناسب با ماه های سال تناوبی بوده است؛ به این صورت که مصرف معمولا در فصل بهار تا تابستان با کاهش روبه رو بوده و از تابستان تا اوایل پاییز روند تقریبا ثابت و در اواسط فصل پاییز با شروع فصل سرد افزایش می یابد، که متاثر از مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری است. برای مثال میزان مصرف گاز طبیعی در فصل گرم سال در سال ۱۳۹۰، حدود ۳۴۰ میلیون مترمکعب در روزاست و این میزان در فصل سرد سال، به ۵۲۵ میلیون مترمکعب رسیده است. این اختلاف مصرف در ماه های مختلف باعث می شود تا میزان عرضه و تقاضا در فصول سرد بهم نزدیک شود که ادامه این روند، به ناترازی فصلی گاز منتهی خواهد شد.

ذخیره سازی گاز طبیعی در جهان

ذخیره سازی گاز فرایندی است که طی آن گاز در مخازن طبیعی موجود در زیرزمین ذخیره می شود. مخازن در فصول گرم سال به تدریج پر می شوند و سپس در فصول سرد سال به کمک عرضه گاز طبیعی می آیند. ذخیره سازی گاز طبیعی دارای مزایا مختلفی چون کمک به تامین گاز در فصول سرد سال، کمک به مدیریت شبکه گازرسانی نقاط مختلف کشور و مقابله با ناترازی فصلی گاز است. به طور کلی سه نوع مخزن برای ذخیره سازی گاز مدنظر قرار گرفته است که می توان به مخازن هیدروکربوری (گازی و نفتی)، مخازن با ساختار نمکی و مخازن آبخوان اشاره کرد که هرکدام از انواع مخازن دارای مزایا و معایبی هستند.

برخی از کشورها از ۱۰۰ سال پیش و سایر کشورها از حدود ۵۰ سال پیش نسبت به توسعه ذخیره سازی گاز طبیعی اقدام کرده اند. این تاریخ ۱۰۰ ساله فرایند ذخیره سازی گاز در دنیا، منجر به آن شده است تا پایان سال ۲۰۲۰، تعداد کل مخازن ذخیره سازی گاز به تعداد بیش از ۶۶۰ عدد برسد که ظرفیت کل ذخیره سازی را به ۴۲۳ میلیارد مترمکعب می رساند و برابر با ۱۱ درصد از کل مصرف گاز طبیعی در دنیاست. بررسی آمار ظرفیت و تعداد مخازن ذخیره سازی گاز در دنیا نشان می دهد که تا پایان سال ۲۰۲۰ میلادی، آمریکای شمالی علاوه بر دارا بودن بیش از ۶۷ درصد از تعداد کل مخازن گازی دنیا، بیشترین سهم از ظرفیت ذخیره سازی را نیز با حدود ۱۶۵ میلیارد مترمکعب (۳۹ درصد) در اختیار دارد. اروپا بعد از آمریکای شمالی، با ظرفیت حدود ۱۱۰ میلیارد متر مکعب ذخیره سازی بیشترین سهم را داراست. قابل توجه است که به رغم اینکه سهم مخازن کشورهای مستقل مشترک المنافع تنها ۷ درصد است، اما ظرفیت ذخیره سازی این کشورها در دنیا بیش از ۲۸ درصد است.

ذخیره سازی گاز طبیعی در ایران

از آنجا که کشور ایران در جایگاه دومین دارنده منابع گاز طبیعی، سومین تولیدکننده و چهارمین مصرف کننده گازی طبیعی در دنیاست و یکی از طولانی ترین خطوط توزیع گاز را در اختیار دارد، ذخیره سازی گاز در کشور از جهت افزایش پایداری تولید و امنیت عرضه در شبکه انتقال، دارای اهمیت بالایی است. همچنین همانطور که ذکرشده، به دلیل سهم بالایی بخش خانگی و تجاری در مصرف گاز طبیعی در کشور، در فصول سرد سال مصرف این بخش به دلیل نوع کاربرد گاز برای گرمایش افزایش چشمگیری می یابد که برای تامین گاز آن، کشور مجبور به کاهش عرضه گاز به بخش های دیگر از جمله نیروگاهی و صنعتی شده است. تمامی این مسائل لزوم افزایش ظرفیت ذخیره سازی در کشور نشان می دهد.

میزان ظرفیت ذخیره سازی در ایران، به رغم داشتن منابع عظیم گازی و همچنین مخازن هیدروکربوری با پتانسیل ذخیره سازی گاز، تنها ۴/۱ درصد از کل مصرف است. درحال حاضر ظرفیت ذخیره سازی کشور با دو مخزن سراجه و شوریجه به حدود ۴/۳ میلیارد مکعب می رسد و در سردترین ماه سال حدود ۳ درصد از کل مصرف را تامین می کند. براساس مطالعات موجود، پتانسیل ۲۲۴ میلیون مترمکعبی در روز تولید از محل ذخیره سازی طی یک برنامه پنج ساله وجود دارد. طی برنامه هفتم توسعه باید این موضوع به عنوان یکی از راهبردهای اصلی برای حل ناترازی فصلی گاز پیگیری شود و وزارت نفت باید سهم ذخیره سازی از مصرف گاز کشور را به حداقل ۱۰ درصد برساند.

جمع بندی

گاز به عنوان حامل انرژی جهان شناخته می شود. ایران با دارا بودن بیش از ۱/۳۲ تریلیون مترمکعب از ذخایر گاز طبیعی، بعد از روسیه، دومین کشور بزرگ دارنده ذخایر گازی در دنیا شناخته می شود و دارای سهم ۱/۱۷ درصدی از کل ذخایر اثبات شده گاز طبیعی در دنیا است. دلیل رشد فزاینده مصرف و محدودیت در تولید، با مشکل ناترازی تامین فصلی گاز روبه رو شده است؛ به نحوی که درصورت ادامه فرایند موجود، کشور در سال های آتی به واردکننده گاز طبیعی تبدیل خواهد شد. ذخیره سازی گاز طبیعی یکی از راهکارهای اساسی در راستای کاهش ناترازی انرژی در جهان است. بررسی آمار ظرفیت و تعداد مخازن ذخیره سازی گاز در دنیا نشان می دهد که تا پایان سال ۲۰۲۰ میلادی، آمریکای شمالی علاوه بر دارا بودن بیش از ۶۷ درصد از تعداد کل مخازن گازی دنیا بیشترین سهم از ظرفیت ذخیره سازی را نیز با حدود ۱۶۵ میلیارد مترمکعب در اختیار دارد. در مقابل به رغم وجود منابع عظیم گازی و همچنین مخازن هیدروکربوری با پتانسیل ذخیره سازی گاز، میزان ذخیره سازی کشور تنها ۴/۱ درصد از کل مصرف است. با توجه به پتانسیل بالای کشور، این موضوع در برنامه هفتم توسعه باید به عنوان یکی از راهبردهای اصلی برای حل ناترازی فصلی گاز مطرح شده و وزارت نفت ملزم شود تا سهم ذخیره سازی از مصرف گاز کشور را به حداقل ۱۰ درصد برساند.

این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی توسط علی صابری با همکاری حبیب الله ظفریان و صادق رحیمی نژاد در سال ۱۴۰۲ انجام شده ‌است.