واکاوی فرهنگ شایعه پذیری در ایران

امروز امنیت یک پدیده ادراکی و احساسی است و زندگی انسان معاصر و امنیت آن، امر بسیار آسیب پذیری بوده است. یکی از مهم ترین ابعاد امنیتی، آن آرامشی است که جامعه و نظام سیاسی برای اعضاء خود فراهم می نماید. در این راستا، یکی از اساسی ترین وجوهی که باید به آن توجه داشت، توجه به فرهنگ است. فرهنگ و تغییرات فرهنگی در ایران یکی از برجسته ترین عوامل تصمیم سازی در عرصه سیاسی به حساب می آیند. تغییر فرهنگی و تمایل به تغییر در همه جوامع ذاتی است. لیکن از منظر سیاست گذاری، تغییر فرهنگی یک موضوع مهم و نیازمند مدیریت است. بخشی از تغییر فرهنگی نتیجه نفوذ و تأثیرگذاری محیط فرهنگی پیرامونی است؛ لذا سیاست امنیت فرهنگی متضمن نفوذگری و مدیریت نفوذپذیری است.

کلیدواژه: شایعه پذیری، فرهنگ سیاسی، سند همکاری ایران و چین

ضرورت و اهداف پژوهش

 فرهنگ و تغییرات فرهنگی در ایران یکی از برجسته ترین عوامل تصمیم سازی در عرصه سیاسی به حساب می آیند. شایعه یکی از واقعیت های اجتماعی موجود در هر جامعه ای است که تا حدی افکار عمومی را جهت می دهد، تهییج می کند و یا به رکود و خمودی می کشاند. شایعه می تواند به پیشروی و حرکت جامعه بینجامد و یا برعکس از پیشروی آن جلوگیری کند و به زوال و انحطاط منجر شود. برای وجود شایعه دو شرط اصلی لازم است؛ اول اینکه موضوع شایعه برای گوینده و شنونده از اهمیت برخوردار باشد و دوم وقایع حقیقی در نوعی ابهام پوشیده باشد. شایعه درواقع برآیندی است از ابهام و موضوع دارای اهمیت، هر چه این دو عامل شدت یابد، بر شدت شایعه انجام شده افزوده می شود. دراین بین برخی نیز معتقدند که گویا هر شایعه ای بهره ای از حقیقت را دارد. حقیقت هایی که می توانند سیاسی، اجتماعی و اقتصادی یا هر نوع دیگر باشند. سند همکاری ۲۵ ساله میان ایران و چین که اخیراً به امضای هر دو طرف رسیده است؛ آغازی بر شایعات بسیاری از قبیل واگذاری چند جزیره ازجمله کیش به چینی ها، حضور ۵۰۰۰ نیروی نظامی چینی برای تأمین امنیت منافع چین، دفن زباله های هسته ای چین در بیابان های ایران، فروش مواد اولیه ارزان به چین و واگذاری حق برداشت از معادن اصلی کشور و همچنین به کارگیری مزارع عظیم ماینینگ در ایران توسط چین بوده است. در این پژوهش نویسنده تلاش دارد ضمن بررسی فرهنگ شایعه پذیری که یکی از اصلی ترین مؤلفه های فرهنگ سیاسی است، به علل شکل گیری شایعات پیرامون سند مذکور بپردازد.

عوامل شکل گیری شایعات در ایران

سانسور یکی از عوامل اصلی ایجاد شایعه در ایران است. درواقع سانسور ازآنجایی که به علت کاهش اطلاعات خروجی راجع به یک موضوع می تواند ایجاد ابهام نماید، می تواند از عوامل زمینه ساز شایعه به شمار آید. هنگامی که افراد به شدت مشتاق کسب خبر درباره چیزی هستند، اما نمی توانند اطلاعات موثقی به دست آورند، مستعد پذیرش شایعه ها می شوند. همچنین عدم وجود نظام اطلاع رسانی از دیگر عوامل شکل گیری شایعه در جامعه است. برخی بررسی ها نشان می دهند که بین متغیرهای سن و تحصیلات با پذیرش شایعه رابطه معناداری وجود دارد، این در صورتی است که بین جنس و شغل با پذیرش شایعه رابطه معناداری وجود ندارد. همچنین ابهام در خبر و اهمیت موضوع در پذیرش شایعه تأثیر دارد و شایعه با موضوع سیاسی بیشتر موردپذیرش قرار می گیرد. پذیرش شایعه به اهمیت موضوع نیز مربوط است و آنچه واضح است فرهنگ از عوامل ایجاد اهمیت برای اشخاص است؛ بنابراین یکی از عوامل شکل گیری و شیوع شایعه را می توان فرهنگ دانست که در این پژوهش ذیل عنوان فرهنگ شایعه پذیری به آن پرداخته شده است.

فرهنگ شایعه پذیری در ایران

فرهنگ شامل نظاماتی از ارزش ها و احساسات است که از سویی شامل مؤلفه های برآمده از شخصیت فردی و از طرفی دیگر شامل مؤلفه های برآمده از نظام های اجتماعی است؛ به طوری که شایعات برای پذیرش نیازمند زمینه های تاریخی و فضاهای فرهنگی مشترک اند. در ایران یک فرهنگ جمعی وجود دارد که مثل آن در دیگر کشورها قابل مشاهده نیست. فرهنگ سیاسی ایرانیان در دهه های اخیر نشان داده است که در آن اعتمادی به نخبگان وجود ندارد. از سوی دیگر الگوهای نارس در فضای سیاست ورزی نخبگانی و توالی آن، منجر شده است که میان برهای ذهنی عجین با مشکلات و بسترهای شایعه ایجاد شود. همچنین نت بارگی بخش اعظمی از قشر تحصیل کرده که خود به عنوان مراجع عامه عموم مردم هستند، با توجه به بسترهای آلوده ای که فضای نت در اختیار گذاشته است می تواند بسیار خطرناک باشد و موجب انحرافات جدی فکری ثانویه شود. از سوی دیگر در جوامعی همچون ایران که فرهنگ شفاهی غلبه دارد، ظرفیت مؤثر واقع شدن شایعه به صورت قابل توجهی در مقابل سایر جوامع بالا می رود.

بررسی موردی سند همکاری ۲۵ ساله ایران و چین

اخیراً سندی برای همکاری ۲۵ ساله میان ایران و چین به امضای هر دو طرف رسیده است که آغازی بر شایعات بسیاری بوده است. در این راستا برخی تلاش داشتند تا با بهره گیری از حافظه کوتاه مدت تاریخی، روایتی به دلخواه خود را ترسیم نمایند. چنان که سعی نمودند تا با سری و مخفیانه عنوان کردن این قرارداد و مقایسه آن با قراردادهای ترکمانچای و گلستان، سند همکاری را یک معاهده الزام شرم آور خطاب نمایند. این در حالی است که بند ۶ بیانیه رسمی ایران و چین در سال ۱۳۹۴ به صورت رسمی و علنی به سند همکاری ۲۵ ساله ایران و چین اشاره شده بود: «نظر به اراده راسخ طرفین برای توسعه روابط دو کشور و با توجه به مکمل بودن ظرفیت های اقتصادی و همچنین وجود زمینه های مختلف همکاری در عرصه های انرژی، زیرساختی، صنعتی، فناوری و سایر زمینه های مشترک، دو طرف توافق می نمایند رایزنی ها و مذاکرات لازم جهت انعقاد قرارداد همکارهای جامع ۲۵ ساله را در دستور کار قرار دهند.» در همان زمان نیز در دیدار آیت الله خامنه ای و نخست وزیر ژاپن به صورت رسمی به این موضوع به عنوان یک سند مؤثر و راهبردی اشاره شد. همچنین مجدداً آقای ظریف وزیر امور خارجه ایران در شهریور سال ۱۳۹۸ دوباره به این سند همکاری اشاره کرده بود.

پیشنهاداتی برای کنترل گسترش شایعات در ایران

آنچه بیان شد تحلیلی سامانمند از علل آشکاری بود که موجب شکل گیری شایعات در ایران می شوند. عللی که پژوهشگر تلاش داشت تا با بیان مسئله فرهنگ و تأثیرگذاری آن در قالب فرهنگ شایعه پذیری به بررسی آن بپردازد. درنهایت پیشنهادات ذیل برای کنترل روند ایجاد و گسترش شایعه در ایران ارائه می شود:

• جلوگیری از سانسور و ارائه شفاف از رویدادهای پدید آمده به عنوان اولین روایت در پدیده های رخ داده؛
• افزایش بسته های آموزش سواد رسانه و آشنا نمودن عموم مردم در قالب رسانه ملی و نظام آموزشی برای مصون سازی افراد از شکل گیری شایعات؛
• افزایش ارتباطات میان مسئولین و مردم و تقویت جامعه مدنی برای گسترش اعتماد میان مردم و مسئولین و تبدیل شدن آنان به مراجع خبری و اطلاعاتی؛
• مدیریت رویدادها از قبل از شکل گیری (رویدادهای قابل پیش بینی) برای جلوگیری از تبعات ناشی از شایعه.

جمع بندی

شایعه یکی از واقعیت های اجتماعی موجود در هر جامعه ای است که تا حدی افکار عمومی را جهت می دهد. مهم ترین علل شکل گیری شایعات متأثر از فرهنگ شایعه پذیری در ایران شامل مواردی از قبیل عدم اعتماد به نخبگان و از دست دادن مرجعیتشان در بین عموم مردم، شفاهی بودن فرهنگ ایرانیان و شبکه ای بودن ارتباطات و تسریع انتشار شایعات و عدم تمایل بخش حکمرانی به انتشار سریع و شفاف و طبقه بندی شده اخبار و اطلاعات برای جلوگیری از ابهام است. این پژوهش در تلاش است به بیان مسئله فرهنگ و تأثیرگذاری آن در قالب فرهنگ شایعه پذیری بپردازد؛ و درنهایت نیز پیشنهاداتی برای کنترل روند ایجاد و گسترش شایعه در ایران ارائه شد که جلوگیری از سانسور، افزایش بسته های آموزش سواد رسانه و افزایش ارتباطات میان مسئولین و مردم برخی از آن ها بودند.

 این مطالعه در مجمع ایرانی دفاع از حقیقت توسط سعید نادری اصل و در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.