بررسی حوزه رسانه و ارتباطات جمعی در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲

لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ کل کشور روز چهارشنبه مورخ ۱۴۰۱/۱۰/۲۱ از سوی رئیس ‌جمهوری به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد. در این لایحه بودجه حدود ۸.۷۰۱ میلیارد تومان برای فصل رسانه در نظر گرفته شده است. این مبلغ حدود ۲۷.۸۱ درصد از اعتبارات امور فرهنگ تربیت بدنی و گردشگری است. درباره بودجه سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران می توان اذعان داشت که علاوه بر مبلغ ۷.۹۳۸ میلیارد تومان که از محل اعتبارات فصل رسانه برای این سازمان پیش بینی شده، اعتباری معادل ۶.۴۰۰ میلیارد تومان به عنوان درآمد این سازمان برآورد شده است که این رقم نسبت به قانون بودجه سال ۱۴۰۱ حدود ۱۹ درصد افزایش داشته است.

ضرورت و اهداف پژوهش

بودجه، سند سیاست ‌گذاری سالیانه کشورهاست که از این طریق با پیش بینی منابع درآمدی و محل های مصرف آن، به نوعی اولویت های کشور را در یک سال مشخص می کند. در این سند، اعتبارات مالی برای هر بخش به صورت جداگانه تعیین می ‌شود، سپس از طریق برنامه‌ ریزی و اجرای این اعتبارات، اهداف و موضوعات مشخص شده در سند بودجه دنبال می شود. به عنوان نمونه در سال ۲۰۲۰ سهم خدمات فرهنگی در کشورهای عضو اتحادیه اروپا از بودجه کل حدود ۱ درصد بوده است که به صورت میانگین ۳۰ درصد از این هزینه کردها به پخش رادیویی و تلویزیونی و نشر اختصاص دارد. در ایران سهم بودجه فرهنگ و رسانه با لحاظ شاخص برابری قدرت خرید در چند سال گذشته رقمی دست کم ۴۰ درصد کمتر از کشورهای همسایه و برخی دیگر از کشورهای آسیایی و اروپایی همچون، چین کره جنوبی ترکیه و آلمان بوده است. رسانه یکی از سرفصل های هشتگانه ذیل امور فرهنگ تربیت بدنی و گردشگری در لوایح بودجه کل کشور است که هرساله به تفکیک جاری و عمرانی اعتباراتی برای آن پیش بینی می شود. از این رو ضروری است بر اساس داده ها و اطلاعات لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ نیز میزان رشد بودجه فصل مزبور، وضعیت بودجه دستگاه های مرتبط با این حوزه و برنامه های مرتبط با این حوزه ارائه شود.

وضعیت اعتبارات دستگاه های مرتبط با حوزه رسانه

در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ کل کشور سهم اعتبارات دستگاه های حوزه رسانه از محل اعتبارات پیش بینی شده در فصل رسانه شامل موارد زیر می باشد:

سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران (فصل رسانه، احکام متفرقه و درآمدها)

اعتبارات هزینه ای این سازمان در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ نسبت به قانون بودجه سال ۱۴۰۱، ۳. ۱۳ درصد افزایش پیدا کرده و اعتبارات تملک دارایی های سرمایه ای نیز ۸.۷ درصد افزایش یافته است که به ‌طور کلی بودجه این سازمان حدود ۱۳.۱ درصد افزایش داشته است. همچنین علاوه بر مبلغ ۷.۹۳۸ میلیارد تومان اعتبارات فصل رسانه برای این سازمان اعتباری حدود ۶.۴۰۰ میلیارد تومان به عنوان درآمد برای این سازمان برآورد شده که نسبت به قانون بودجه سال ۱۴۰۱ حدود ۱۹ درصد افزایش داشته است. مجموع اعتبارات سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ دارایی های سرمایه ای و احکام متفرقه حدود ۱۱.۴۸۱ میلیارد تومان برآورد شده است؛ این بدین معناست که بودجه سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲، در مقایسه با سال ۱۴۰۱، ۱۲.۶۹ درصد رشد داشته است.

شورای نظارت بر صداوسیما

بودجه شورای نظارت بر سازمان صداوسیما از سال ۱۴۰۱ از فصل رسانه خارج شده و در ردیف برنامه «حکمرانی و راهبری امور فراقوه ای» قرار گرفته است. عنوان جدید برنامه ذکرشده برای اعتبارات این شورا در قانون بودجه سال ۱۴۰۱ و لایحه سال ۱۴۰۲ کلی و مبهم بوده و از شفافیت لازم برخوردار نیست. اعتبارات هزینه ای این شورا به نسبت قانون بودجه سال ۱۴۰۱ حدود ۶۳ درصد رشد کرده و اعتبارات تملک دارایی های سرمایه ای آن نیز ۱۷۰۰ درصد افزایش داشته که درمجموع بودجه شورای نظارت بر صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران نسبت به مصوب سال ۱۴۰۱، ۸۲ درصد رشد داشته است.

خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)

مجموع اعتبارات خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) در لایحه بودجه سال، ۱۴۰۲، ۲۰ درصد نسبت به اعتبارات این دستگاه در قانون بودجه سال ۱۴۰۱ رشد داشته است. اعتبارات هزینه ای و تملک دارایی های سرمایه ای این دستگاه نیز نسبت به مصوب سال ۱۴۰۱ به ترتیب ۱۹ و ۰.۵ درصد رشد داشته است. همچنین برنامه این دستگاه تحت عنوان «برنامه حمایت از ارتقا و توسعه مطبوعات خبرگزاری ها و رسانه های دیجیتال» ذیل فصل رسانه قرار گرفته است.

خبرگزاری خانه ملت

محل تامین اعتبارات خبرگزاری خانه ملت که در قانون بودجه سال ۱۴۰۱ از برنامه های فصل رسانه خارج شده بود، مجددا در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ به این فصل بازگشته است. گزارش ها حاکی از آن است که در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲، خبرگزاری خانه ملت اعتبارات خود را از محل برنامه تولید و انتشار خبر اخذ کرده است. بودجه این خبرگزاری نسبت به مصوب سال ۱۴۰۱ از حدود ۱۰.۸۹۰ میلیارد تومان به ۱۲ میلیارد تومان رسیده و افزایش ۱۰ درصدی داشته است.

تحلیل لایحه بودجه سال ۱۴۰۲

برای تحلیل لایحه بودجه ۱۴۰۲ پرداختن به مسائل زیر ضروری می باشد:

مسائل مرتبط با بودجه سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران

برخی از مسائل مرتبط با بودجه سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران شامل موارد زیر می باشند:

• عدم رعایت ماده (۹۳) قانون برنامه ششم توسعه: گزارش ها حاکی از آن است که مجموع اعتبارات ردیف های اصلی و (متفرقه) در نظر گرفته شده برای سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران از محل منابع عمومی، ۱۱.۱۷۸ میلیارد تومان برآورد شده است که میزان منابع عمومی در نظر گرفته شده ۱۱.۴۸۱ میلیارد تومان معادل تقریبی ۰.۵ درصد از منابع بودجه عمومی دولت است. در حالی که مطابق ماده (۹۳) قانون برنامه ششم توسعه دولت مکلف است سهم خود را در تامین بودجه سازمان صدا سیمای جمهوری اسلامی ایران حداقل به میزان ۰.۷ درصد بودجه تخصیص دهد و سهم منابع عمومی بودجه صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران باید به میزان ۱۵.۱۴۸ میلیارد تومان افزایش یابد؛
• الزام به تدقیق محل مصرف افزایش بودجه صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران: بر اساس سیاست های کلی برنامه هفتم توسعه و همچنین ماده (۹۳) قانون برنامه ششم توسعه افزایش بودجه سیمای جمهوری اسلامی ایران باید در سه محل پوشش صددرصدی استان ها، توسعه کمی و کیفی برنامه های تولیدی (ملی، استانی و برون مرزی) پویانمایی (انیمیشن) مستند و فیلم ها و سریال های فاخر و همچنین توسعه فنی هزینه شود. حال آنکه در جدول ۹ ماده واحده ردیفی به منظور تولید سریال حضرت موسی، حضرت سلمان و حضرت حمزه در نظر گرفته شده و سایر محل های پیش بینی شده در ماده (۹۳) قانون برنامه ششم توجه نشده است؛

لزوم مسئله محوری، هدفمندی و نظارت پذیر بودن برنامه های موضوعی

در سال های اخیر اصلاح نظام بودجه ریزی کشور و به ویژه برنامه محور کردن آن به یک مطالبه عمومی تبدیل شده است. تغییر دولت و درنتیجه تغییر رویکردها در سازمان برنامه و بودجه لوایح بودجه دو سال اخیر را با تغییراتی در راستای انسجام بخشی و ارتقای سطح برنامه محوری نسبت به سال های گذشته مواجه کرده است؛ اما این برنامه ها در حوزه رسانه نسبت مشخصی با اسناد بالادستی کشور و دولت ازجمله مصوبات شورای عالی فضای مجازی و سند تحول دولت مردمی نداشته و لذا فاقد انسجام لازم بوده و اهداف موضوعی مشخصی را دنبال نمی کند.

پیشنهادات ارائه شده در راستای بهبود لایحه بودجه ۱۴۰۲

به منظور بهبود لایحه بودجه ۱۴۰۲ پیشنهادات زیر ارائه می شود:

• پیشگیری و مقابله با اخبار جعلی: بر اساس بند ۳ ماده (۳) مصوبه شورای عالی فضای مجازی تحت عنوان الزامات پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی، پیشنهاد می شود که دستگاه های اجرایی ۱ درصد از بودجه هزینه ای خود را به رصد و مقابله با اخبار جعلی اطلاعات نادرست و اطلاعات گمراه کننده در حوزه ماموریت خود اختصاص دهند؛
• اخذ مالیات از درآمدهای تبلیغاتی کاربران دارای بیش از پانصد هزار دنبال کننده در فضای مجازی: با توجه به اینکه اخذ مالیات از کاربران دارای بیش از ۵۰۰ هزار دنبال کننده از محل تبلیغات در قانون بودجه سال ۱۴۰۰ کل کشور اجرایی نشده است؛ لذا پیشنهاد می شود که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فهرست اشخاص مزبور را ظرف مدت دو ماه پس از لازم الاجرا شدن این قانون تهیه و در اختیار سازمان امور مالیاتی قرار دهد؛
• حمایت و توسعه خبرنگاری بحران: با توجه به ضرورت آمادگی کشور برای مواجهه با جنگ های ترکیبی که یک سوی آن رسانه ای است و با الهام از حوادث و اغتشاشات اخیر در کشور پیشنهاد می شود درصدی از بودجه حمایتی وزارت ارشاد به آموزش خبرنگاری بحران اختصاص یابد؛ لذا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجاز است ۵ درصد از بودجه مربوط به حمایت از نشر کتاب و مطبوعات را به منظور آموزش ارزیابی و رتبه بندی عملیات رسانه ای در بحران موضوع مصوبه سیاست های راهبردی رسانه ای در شرایط بحران های طبیعی اختصاص دهد.

جمع بندی

بودجه، سند سیاست ‌گذاری سالیانه کشورهاست که از این طریق با پیش بینی منابع درآمدی و محل های مصرف آن، به نوعی اولویت های کشور را در یک سال مشخص می کند. در سال های اخیر اصلاح نظام بودجه ریزی کشور و به ویژه برنامه محور کردن آن به یک مطالبه عمومی تبدیل شده است. تغییر دولت و درنتیجه تغییر رویکردها در سازمان برنامه و بودجه لوایح بودجه دو سال اخیر را با تغییراتی نسبت به سال های گذشته مواجه کرده است؛ اما در حوزه رسانه فاقد انسجام لازم بوده و اهداف موضوعی مشخصی را دنبال نمی کند؛ لذا به منظور بهبود لایحه بودجه ۱۴۰۲ پیشنهاد می شود که دولت ها مانع از انتشار اخبار جعلی شوند، از درآمدهای تبلیغاتی کاربران دارای بیش از پانصد هزار دنبال کننده در فضای مجازی مالیات اخذ کنند و از خبرنگاری بحران نیز حمایت کنند.

این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی با همکاری عبدالرحیم قاسمی نژاد، آرین ابراهیمی نژاد و اکرم آقامحمدی در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.