بررسی همکاری روسیه و عراق در حوزه انرژی

کشور عراق دارای منابع گازی و نفتی فراوانی بوده و از همین رو همواره مورد توجه بسیاری از کشورها و شرکت های مطرح حوزه انرژی بوده است. در طی سال های اخیر دلایل امنیتی و سیاسی، همچون ظهور داعش و اختلافات داخلی در این کشور موجب شده تا فعالیت در حوزه انرژی برای این شرکت ها دشوار شود. از همین رو برخلاف سایر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس سرمایه گذاری چندانی در عراق و به خصوص در حوزه انرژی آن صورت نگرفته است؛ اما در سال های اخیر با از بین رفتن حکومت داعش و با بازگشت آرامش نسبی به عراق، تمایل به سرمایه گذاری در این کشور توسط شرکت های فعال در حوزه انرژی به خصوص شرکت های روسی افزایش یافته است.

ضرورت و اهداف پژوهش

عراق یکی از مهم ترین بازیگران در بازار جهانی نفت است میزان ذخایر نفتی کشف شده در این کشور به ۱۵۳ میلیارد بشکه (۹% از ذخایر جهانی نفت) می رسد. عراق ازنظر ذخایر طلای سیاه در جایگاه ۵ در جهان پس از ونزوئلا، عربستان سعودی، کانادا و ایران قرار دارد. میزان ذخایر گاز عراق نیز قابل توجه است به طوری که ذخایر گاز اکتشافی عراق به ۳.۷ تریلیون مترمکعب می رسد. پس از سال ۲۰۱۰ دولت عراق توافقنامه هایی را با تعدادی از شرکت های فراملی در مورد بهره برداری از میادین نفتی عراق امضا کرد. پس از آن رشد چشمگیری در تولید و صادرات نفت حاصل شد. به طوری که طبق گفته مدیر شرکت دولتی بازاریابی نفت عراق در سپتامبر ۲۰۱۸، صادرات نفت عراق نزدیک به ۳.۵۹۵ میلیون بشکه رسیده است. بخش نفت و گاز عراق موردتوجه مستقیم امنیت اقتصادی فدراسیون روسیه است، زیرا سه شرکت نفت روسیه لوک اویل، گازپرومنفت و باشنفت در خاک آن فعالیت می کنند. از همین رو پژوهش حاضر به بررسی آینده همکاری روسیه و عراق در حوزه انرژی پرداخته است.

چشم انداز صنعت گاز در عراق

اخیرا، چشم اندازهای خوبی برای توسعه بخش گاز در عراق باز شده است. کشور عراق از حدود ۴ سال پیش به صورت جدی وارد صنعت گاز شده است. در باب کل حجم ذخایر گازی عراق محققان از ۱۲۷ تریلیون مترمکعب تا ۱۴۵ تریلیون را تخمین زده اند، البته تعدادی از محققان نیز با در نظر گرفتن اکتشافات سال های آینده معتقد به عدد ۲۴۵ تریلیون مترمکعب هستند.

در حال حاضر شرکت رویال داچ شل هلند فعال ترین شرکت در حوضه گاز عراق است، علاوه بر رویال داچ شل کنسرسیومی متشکل از شرکت های Romanian Transgaz رومانی Bulgargaz بلغارستان، OMV اتریش داناگاز و الهلال، امارات Botash، ترکیه RWE آلمان و چند شرکت مجارستانی در صنعت گاز عراق مشغول هستند این کنسرسیوم در نظر دارد تا مبلغی بالغ بر ۸ میلیارد دلار را در صنعت گاز عراق سرمایه گذاری کند تا هم نیاز داخلی عراق تامین شود و هم امکان صادرات به کشورهای همسایه و کشورهای اروپایی فراهم شود. این گونه اقدامات را می توان تلاش هایی برای رفع وابستگی اروپا به گاز روسیه تحلیل کرد.

ترکیه، سوریه و اردن قبلاً علاقه خود را برای واردات گاز عراق ابراز کرده اند همچنین تامین گاز عراق به سمت اروپا نیز ممکن است زیرا به دلیل خطر انسداد تنگه هرمز با توجه به اقدامات ایالات متحده علیه جمهوری اسلامی ایران، بعید است که در طولانی مدت تامین گاز از قطر به طور مداوم افزایش یابد؛ بنابراین، عراق و میدان ظهر در مصر به اصلی ترین ذخایر گاز در خاورمیانه تبدیل می شوند.

همکاری های روسیه و عراق در بخش سوخت و انرژی

سه شرکت نفت روسیه لوک اویل، گازپرومنفت و باشنفت در خاک عراق فعالیت می کنند. روسیه همچنین علاقه زیادی به بخش صنایع هیدروکربن عراقی نشان می دهد. تولید نفت در میدان بدرا توسط گازپرومنفت در تاریخ ۳۱ مه ۲۰۱۴ آغاز شد (این میدان در اول سپتامبر همان سال به سطح طراحی رسیده بود که شروع صادرات نفت را با ۱۵ هزار بشکه در روز را امکان پذیر می کرد). در پاییز ۲۰۱۷، معاون رئیس هیئت مدیره گازپرومنفت، اشاره کرد که در سال ۲۰۱۸ این شرکت انتظار دارد تولیدی در میدان بدرا به میزان ۸۵-۹۰ هزار بشکه در روز برسد. وی همچنین تأکید کرد که این شرکت برنامه توسعه میدان عراقی را به روز کرده و سطح ۱۱۰ هزار بشکه در روز را سطح تولید در نظر می گیرد، علیرغم اینکه تا پیش ازاین قصد داشت به ۱۱۵ هزار بشکه در روز برسد.

توسعه یک میدان بزرگ دیگر نیز در عراق به نام قورنای غربی-۲، در ۱۲ دسامبر ۲۰۰۹، با برنده شدن یک کنسرسیوم متشکل از لوک اویل و شرکت نروژی استات اویل در مناقصه حق توسعه آغاز شد. در ژانویه ۲۰۱۳، یک توافق نامه اضافی نیز برای این قرارداد امضا شد که سطح تولید هدف را برای ۱.۲ میلیون بشکه در روز، دوره نگهداری آن ۱۹.۵ سال و تمدید مدت قرارداد به ۲۵ سال تعیین کرد. تولید رسمی نفت از ۲۹ مارس ۲۰۱۴ آغاز شد. از اواسط سال ۲۰۱۵، تولید در میدان قورنای غربی-۲ حدود ۴۰۰ هزار بشکه در روز بوده است (حدود ۲۰ میلیون تن در سال). بنا بر آمار تا پایان سال ۲۰۱۶، لوک اویل ۲.۵۳ میلیارد دلار در قورنای غربی سرمایه گذاری کرده و سود آن ۷.۲۷ میلیارد دلار بوده است.

درعین حال، باوجود سابقه مثبت فعالیت شرکت های نفتی روسیه در عراق، برخی از آن ها (روسنفت) در بازار عراق شکست می خورند. به نظر می رسد، این امر به دلیل پشتیبانی تخصصی ضعیف از کار شرکت های سوخت رسان روسی و همچنین دست کم گرفتن خطرات ناشی از بازار عراق است.

خطرات احتمالی کار در بازار عراق

در ادامه خطراتی که می تواند در کار شرکت های روسی تداخل ایجاد کنند، بررسی شده اند. اول از همه، تکه تکه شدن نیروهای سیاسی در عراق و فقدان یک دولت واحد در این کشور است. پس از اشغال عراق توسط آمریکا (۲۰۰۳)، احساسات جدایی طلبانه در مناطق مختلف عراق ظهور کرد؛ که این تمایلات در کردستان نسبت به سایر نوایح گسترده تر بود. با گذشت زمان، دولت خودمختار کردستان تصمیم گرفت بدون تأیید دولت فدرال در بغداد از منابع طبیعی خود بهره برداری کند. در تاریخ ۱۸ اکتبر ۲۰۱۱، دولت منطقه خودمختار کردستان شش قرارداد رسمی با شرکت اکسون موبیل بدون اطلاع بغداد امضا کرد. از آن زمان، کردهای عراق با دور زدن قوانین بین المللی و قوانین عراق، به طور مستقل شروع به صادرات نفت کردند در ادامه اقدامات خود نیز، در سال ۲۰۱۴، به بهانه مبارزه با گروه تروریستی داعش، کردهای عراق کنترل خود را بر استان حامل نفت کرکوک برقرار کردند، اگرچه بخشی از کردستان عراق نیست.

عامل دوم خطر بی ثباتی سیاسی مزمن و تهدید امنیتی مرتبط با تأسیسات نفتی است. این حوادث شامل مواردی چون اعتراضات استان بصره که از اواسط ژوئیه تا اوایل سپتامبر ۲۰۱۸ ادامه داشت می شود. خواست تظاهرکنندگان دسترسی به برق و آب آشامیدنی تمیز برای ساکنان منطقه بود. آن ها همچنین خواسته هایی را برای شرکت های چندملیتی فعال در منطقه بصره جهت ایجاد شغل برای ساکنان محلی مطرح می کردند. هم  زمان تقاضا برای ساخت نیروگاه و نیروگاه آب شیرین کن در بصره توسط شرکت های چندملیتی نیز مطرح شد. این ناآرامی ها منجر به محاصره میادین نفتی در منطقه غرب قورنا و تخلیه کارکنان لوک اویل، اکسون موبیل و پتروچینا توسط هلی کوپتر از میادین نفتی شد.

نتایج به دست آمده از تحلیل وضعیت بخش نفت و گاز عراق

بر اساس تجزیه و تحلیل اوضاع بخش نفت و گاز عراق، می توان به نتایج زیر رسید.

نخست، عراق با وجود اوضاع سیاسی ناپایدار و نهادهای ضعیف دولتی، طی ده سال گذشته توانسته است موقعیت خود را در بازار جهانی نفت تثبیت کند. علاوه بر آن یک مزیت اضافی عراق ذخایر قابل توجه توسعه نیافته نفت و گاز و همچنین پایین بودن هزینه های استخراج است.

دوم، شرکت های نفتی روسیه سرمایه گذاری های قابل توجهی در عراق انجام داده اند و حضور چشمگیری در مجموعه سوخت و انرژی آن دارند. لوک اویل، گازپرومنفت و با شنفت روابط کاری خوبی با دولت عراق دارند. در عین حال، خطراتی جدی نیز برای شرکت های نفت و گاز روسیه در عراق وجود دارد که مهم ترین آن ها را می توان رابطه پیچیده دولت فدرال در بغداد و منطقه خودمختار کردستان و همچنین وجود بی ثباتی سیاسی همراه با تضادهای بین مذهبی (شیعه-سنی) و تضادهای اجتماعی در عراق دانست.

در میان سیاستمداران عراقی و حامیان خارجی آن ها، افراد زیادی هستند که حاضرند از مشکلات سیاسی داخلی برای رسیدن به اهداف خود استفاده کنند. در این شرایط، به نظر می رسد روسیه و شرکت های نفت و گاز آن ائتلاف سیاسی خود را در عراق تشکیل دهند، همان  طور که جمهوری اسلامی ایران، ایالات متحده و ترکیه قبلا این کار را کرده اند.

جمع بندی

عراق یکی از مهم ترین بازیگران در بازار جهانی نفت است. میزان ذخایر نفتی کشف شده در این کشور به ۱۵۳ میلیارد بشکه (۹% از ذخایر جهانی نفت) می رسد. پژوهش حاضر به بررسی آینده همکاری روسیه و عراق در حوزه انرژی پرداخته است. با توجه به بررسی های انجام شده عراق با وجود اوضاع سیاسی ناپایدار و نهادهای ضعیف دولتی، طی ده سال گذشته توانسته است موقعیت خود را در بازار جهانی نفت تثبیت کند. شرکت های نفتی لوک اویل، گازپرومنفت و با شنفت روابط کاری خوبی با دولت عراق دارند. در عین حال، خطراتی جدی نیز برای شرکت های نفت و گاز روسیه در عراق وجود دارد که مهم ترین آن ها را می توان رابطه پیچیده دولت فدرال در بغداد و منطقه خودمختار کردستان و همچنین وجود بی ثباتی سیاسی همراه با تضادهای بین مذهبی (شیعه-سنی) و تضادهای اجتماعی در عراق دانست.

این مطالعه در اندیشکده فرهنگ و اقتصاد سبا توسط محمد بهمن آبادی انجام شده است.