شناسایی بحران های دوره بازنشستگی و راه های مدیریت آن
واکاوی تجربی چالش بازنشستگی در ایران و ارائه ی راهبردهای حل و فصل بحران ها و مشکلات
یکی از مواردی که می تواند وضعیت سیاسی و اجتماعی کشور را در آینده تحت تاثیر قرار دهد، کیفیت وضعیت زندگی بازنشستگان و مسائل و چالش های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی این مرحله از زندگی آنان است. به دنبال پیامدها و آثار اقتصادی، معیشتی، فرهنگی، اجتماعی و روانی بازنشستگی، امروزه اغلب جوامع به خصوص نظام های سیاسی در حال توسعه، با مسئله رضایت حداکثری این اقشار از جامعه مواجه اند. لذا نوع تصمیم گیری و سیاستگذاری متفاوت می تواند بازخوردهای متفاوتی را در سطح جامعه در پی داشته باشد.
کلیدواژه: بازنشستگی، بحران هویت، بحران از خود بیگانگی، اشتغال و معیشت، مدیریت
ضرورت و اهداف پژوهش
بازنشستگان پس از سال ها کار با شان و منزلت فردی و اجتماعی می بایست با فراغ بال در یک زندگی با ثبات و مطمئن به روال مستمر زندگی خود ادامه دهند؛ اما جدا شدن یک باره آن ها از محیط کاری، نوعی احساس جداشدگی از محیط های اجتماعی و صمیمیت های فردی را برای آن ها در پی دارد. علاوه بر این ها باید به فشار و مشکلات زندگی در حوزه معیشتی و اقتصادی نیز اشاره کرد. لذا این وضعیت از زندگی به عنوان یک کابوس منجر به بحران های روانی، فرهنگی و اقتصادی می شود که در جوامع در حال گذار بیشتر به چشم می خورد. در همین راستا نیازمند است نهادها و ارگان های متولی تصمیمات درست و منطقی جهت مدیریت این بحران ها و تهدیدات در سطوح فردی و جمعی را اتخاذ کنند تا ثبات خاطر و آرامش ذهن برای استمرار زندگی مطلوب مانند قبل برای قشر بازنشستگان جامعه فراهم شود.
این پژوهش ضمن استفاده از تجربیات و دستاوردهای عملی زندگی بازنشستگان و نگرش‌های بعضا اشتباه سازمان بازنشستگی، می کوشد به بررسی جامع چالش های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و روانی این دوره از زندگی شهروندان بپردازد. همچنین در این راستا جهت برون رفت از این چالش ها و مدیریت بحران های دامن گیر افرادی که اصطلاحا دچار کابوس بازنشستگی شده اند پیشنهاداتی ارائه می دهد.
مهم ترین بحران های دوران بازنشستگی
دوران بازنشستگی همانند سایر ابعاد مختلف زندگی تحت تاثیر نگاه و نگرش سرمایه داری است. این نگاه و سبک زندگی مادی و نادیده گرفتن ابعاد اجتماعی و روانی به مسئله بازنشستگی نوعی انسانی زدایی است و فرد بازنشسته را به فردی بدون کارکرد در جامعه تبدیل می کند. حال آن که بازنشسته همان فردی است که پیش از این فردی معمولی و حتی گاه خاص و مهم بود، اما امروز انسانی است که مهم ترین کارش وقت گذرانی است. این دوره از زندگی انسان توام با برخی بحران های روحی و روانی است. از جمله مهم ترین بحران هایی که این دوره از زندگی بسیاری از انسان ها را با تجربه ای بدون لذت، آزاردهنده و مایوس‌کننده مواجه می کند، بحران های هویت، داغ خوردگی از خود بیگانگی، بحران های معیشتی و اشتغال دوباره است.
بحران هویت
افراد در جامعه هویت های مختلفی دارند که به واسطه ی آن ها نقش های مختلفی را ایفا می کنند و در عرصه های اجتماعی منزلت، احترام و اعتبار اجتماعی کسب می کنند. هویت شغلی از جمله این موارد است؛ افراد پس از بازنشستگی در اثر نوع نگرش مردم، مجبور به اشتغال به مشاغل با اعتبار اجتماعی پایین و درآمد ناچیز می شوند که این امر منجر به بحران هویت و نوعی طرد شدگی اجتماعی می شود.
بحران و چالش داغ خوردگی
این بحران به تبع شکل گیری بحران هویت ایجاد می شود و اغلب افراد بازنشسته با آن دست و پنجه نرم می کنند. این بحران بدین صورت است که در عرف و جامعه ی ما فرد شاغل به دلیل اشتغالشان از پایگاه اجتماعی قابلی برخوردار هستند و در مقابل آن بیکاری به عنوان یک قبح اجتماعی مطرح است. پس افراد بازنشسته که شغل رسمی خود را از دست داده اند به انسان هایی بدون نقش و کارایی تبدیل شده و انسان های علاف در اجتماع قلمداد می شوند؛ لذا این افراد مستعد داغ اجتماعی علافی و بیکاری می‌شوند. شاید اشتغال بسیاری از بازنشستگان به رغم کفایت مالی به این بحران باز می گردد که در دید و ذهنیت عرف افراد بازنشسته به عنوان انسان هایی علاف، سالمند، ناتوان و… مطرح اند.
از خود بیگانگی
سومین بحران مهم، بحران از خود بیگانگی است. بحران از خود بیگانگی را معادل احساس بی قدرتی، احساس بی معنایی، احساس بی هنجاری، احساس انزوای اجتماعی و احساس غریبگی با خود معنا کرده اند. مجموع دو بحران هویت و داغخوردگی زمینه را برای ابعاد مختلف بحران از خود بیگانگی فراهم می‌کند.
علاوه بر بحران های مذکور باید به چالش ها و بحران هایی که سبقه اقتصادی و معیشتی دارند نیز اشاره کرد. رکود و تورم افسارگسیخته، گرانی های سرسام‌آور در مسکن و وسایل ابتدایی زندگی و حقوق پایین بازنشستگی باعث شد که اغلب بازنشستگان با مشکلات عدیده ی اقتصادی مواجه شوند.
مدیریت درست و سیاستگذاری مطلوب برای مقابله با چالش بحران های بازنشستگی
می توان برای مدیریت درست و سیاستگذاری هایی مطلوب در دو بعد فردی و اجتماعی برای افراد بازنشسته راهکارهایی ارائه داد. در بعد فردی می‌توان به برگزاری کلاس های آموزشی و کاربردی برای این افراد اشاره کرد که با مدیریت این بحران ها به صورت تئوریک و عملی آشنا شوند و آمادگی مقابله و مبارزه با این وضعیت را در خود داشته باشند. در بعد اجتماعی نیز باید بر تغییر باورها، ذهنیت و افکار عمومی منفی که در جامعه نسبت به مقوله بازنشستگی عرف است کارکرد که البته این امر نیاز به جامعه پذیری و اصول تربیتی و آموزشی بنیادین در سطوح مختلف جامعه است.
شیوه‌های مقابله با بحران داغخوردگی
برای مقابله با داغ زدن بخشی از جامعه به بخش دیگر نیز باید اقدامات فردی و جمعی مد نظر قرار گیرد. باید به بازنشستگان آموزش داد که در مواجهه با دیگران خود را فردی سالمند نشان ندهند. فرآیند داغ خوردگی رویه ای دو سویه است که از یک طرف عده ای به افرادی داغ می زنند و از طرف دیگر عده ای این شرایط و بستر را مورد قبول و تایید خود قرار داده اند. لذا بازنشستگان می بایست به دیگرانی که آن ها را به عنوان فردی سالمند و سست اراده خطاب می‌کنند، گوشزد کنند که آنها همان کارمندان دیروز هستند که دیگر شاغل نیستند.
در بعد جمعی نیز همانند بحران هویت نیاز به فرهنگ سازی و آموزش جمعی است که این افراد را به عنوان افرادی علاف، بیکار، سربار جامعه، سالمند و… تلقی نکنند. به عبارتی دیگر نگرش خود را نسبت به این افراد به عنوان هم نوعان تغیر دهند.
مدیریت بحران از خودبیگانگی
برای مدیریت این بحران در بعد فردی باید از طرق مختلف به فرد بازنشسته گوشزد و یادآوری کرد که کار و اشتغال همه هویت و معنای زندگی انسان ها نیست و در زندگی معانی متفاوت و زیادی وجود دارد. در بعد اجتماعی هم باید بستر را برای ایجاد و استمرار حس کارآفرینی، تاثیرگذاری، سرمایه و مسئولیت اجتماعی و… برای آنها فراهم شود. این اتفاق می تواند در بستر حضور آن ها در سمن ها، خیریه ها و محیط های پر شوق و اشتیاق جمعی انجام شود.
جمع بندی
جدا شدن یک باره بازنشستگان از محیط کاری، نوعی احساس جدا شدگی از محیط های اجتماعی و صمیمیت های فردی را برای آن ها در پی دارد. پیامدهای این اتفاقات ایجاد بحران های روانی، فرهنگی و اقتصادی است؛ بنابراین لازم است به مدیریت این بحران ها و راهکارهای حل آنان پرداخت. در این پژوهش پس از بررسی زندگی بازنشستگان بحران هایی مانند بحران هویت، بحران داغ خوردگی از خود بیگانگی، بحران های معیشتی و اشتغال شناسایی شده است. برای حل این بحران ها پیشنهاداتی در دو جنبه زندگی فردی و اجتماعی ارائه شده است. راهکارها در بعد فردی حول برگزاری کلاس های آموزشی و کاربردی برای این افراد جهت آمادگی آنان برای مقابله و مبارزه با این بحران های مذکور است. در بعد اجتماعی نیز راهکارها مبتنی بر تغییر باورها، ذهنیت و افکار عمومی منفی که در جامعه نسبت به مقوله بازنشستگی است که این امر نیاز به جامعه پذیری و اصول تربیتی و آموزشی بنیادین در سطوح مختلف جامعه دارد.
این پژوهش در موسسه راهبردی بازنشستگی صبا توسط فرهاد نصرتی نژاد در سال ۱۳۹۷ منتشر شده است.
