حق بهره مندی از اطلاعات صحیح و مقابله با اخبار جعلی در رسانه ها

از فواید و مشخصه های رسانه های امروزی گردش سریع و آزاد اطلاعات و تولید انبوه خبر توسط متولیان رسانه و حتی خود کاربران است. از این رو شناسایی حقوق مخاطبین و کاربران این رسانه ها و در مقابل، مشخص شدن تکلیف کاربران و متولیان رسانه، امری مهم و ضروری به نظر می رسد. یکی از این حقوق حق بهره مندی از اطلاعات صحیح است. اخبار جعلی پدیده ای جهانی و مخرب است ای که می تواند موجب اخلال در استیفای این حق شود. مقابله با این گونه اخبار و اطلاعات و منع تولید و نشر آن ها، تکلیف متقابل حق بهره مندی از اطلاعات صحیح است.

ضرورت و اهداف پژوهش

از ابتدای پیدایش رسانه و بسترهای اطلاع رسانی، همواره تولید و نشر اخبار کذب، شایعات و اطلاعات نادرست یکی از معضلات این عرصه بوده است. «اخبار جعلی» اطلاعاتی است که عمدا با هدف فریب دادن و گمراه کردن دیگران در باور کردن دروغ پردازی یا شک کردن به حقایق قابل اثبات، ساخته و منتشر می شود. این اخبار عمدتا با دو هدف مالی یا سیاسی- ایدئولوژیک، تولید و منتشر می شوند. مختل کردن گردش صحیح اطلاعات، گمراه سازی افکار عمومی، برهم زدن آرامش روانی جامعه، القای ناکارآمدی حکومت ها، تاثیر مخرب بر نتایج انتخابات و فرآیندهای دموکراتیک، اخلال در مدیریت بحران ها، از بین بردن تاثیر رسانه های رسمی و حرفه ای و تهدید امنیت کشورها و صلح جهانی را می توان از اثرات و خطرات این پدیده برشمرد. با گسترش رسانه های ارتباطی نوین، به ویژه پیام رسان های اجتماعی، تغییرات گسترده ای در نظام های تولید، توزیع و مصرف رسانه ای به وجود آمده است. انحصار تولید و نشر خبر که تا قبل از این، در دست رسانه های جمعی نظیر رادیو تلویزیون روزنامه ها و سازمان های خبری حرفه ای بود شکسته شده و زمینه مشارکت شهروندان در تولید و انتشار اطلاعات و محتوای خبری افزایش یافته است. دسترسی و کاربری آسان و ارزان این پیام رسان ها دلیل مضاعفی بر تسهیل تولید خبر و اطلاعات شده و در نتیجه موجب نشر و بازنشر وسیع و سریع اطلاعات، اخبار جعلی شده است.

بر همین مبنا مقابله با نشر اخبار جعلی تبدیل به یک مطالبه همگانی در جهان شده است و تمامی کشورها سعی در مقابله با آن دارند. از همین رو شناخت، ارزیابی و بررسی قوانین و مقررات در موضوع اخبار جعلی و راهکارهای قانونی مقابله با آن و همچنین شناسایی تکالیف دولت و متولیان رسانه ها در این خصوص از اهداف پژوهش حاضر است.

اخبار جعلی و اقدامات مقابله با آن

با توجه به آسیب های متعددی که اخبار جعلی برای جوامع به بار می آورند، دولت ها و ملت ها راهبردهای متعددی را جهت مقابله با آن به کار می بندند. برخی از این اقدامات عبارتند از:

اطلاع رسانی صحیح و آگاه سازی عمومی

اطلاع رسانی صحیح و بالابردن سطح آگاهی های عموم جامعه از اصلی ترین رسالت های رسانه ها می باشد. این رسالت به حدی مهم است که در بند ۲ اصل سوم قانون اساسی یکی از وظایف دولت جمهوری اسلامی ایران را «بالا بردن سطح آگاهی های عمومی در همه زمینه ها با استفاده صحیح از مطبوعات و رسانه های گروهی و وسایل دیگر» عنوان شده است. متقابل این تکلیف، می توان حق شهروندان بر افزایش آگاهی عمومی و اطلاع رسانی صحیح را نیز عنوان کرد. این اقدام خود شامل دو مرحله پیوسته و در هم تنیده می باشد: اولین مرحله ارائه اخبار صحیح توسط رسانه ها و دوم رد اخبار جعلی و اطلاعات خلاف واقع است. انجام این وظیفه بیش از تمامی رسانه ها، بر عهده سازمان صداوسیما به عنوان بزرگ ترین سازمان خبری کشور دانست.

راستی آزمایی

راستی آزمایی فرآیند بررسی صحت گفته ها، اخبار و اظهارات با استفاده از داده ها و آمار و اطلاعات معتبر است. صحت سنجی به دو شیوه پسینی و پیشینی صورت می گیرد. نوع پیشینی صحت سنجی توسط رسانه ها و به منظور کسب اطمینان از صحت و سقم خبر قبل از اعلام انجام می گیرد. صحت سنجی پسینی کاملا متفاوت است. در این نوع از صحت سنجی مراکز و موسساتی وجود دارند که به جبران خطای سهوی یا عامدانه خبرگزاری ها، از ابتدا تمام منابع خبری موجود را مورد بررسی قرار داده و نهایتا میزان انطباق خبر پخش شده با واقعیت را بر اساس ملاک های تعیین شده ارزیابی و اعلام می کنند. مقوله و فرآیند راستی آزمایی را می توان از طریق رابطان موثق، خبرنگاران روابط عمومی و مسئولان مربوطه، شهروند روزنامه نگارها و کاربران فضای مجازی انجام داد. در نظام حقوقی ایران، ماده ۳ مصوبه «الزامات پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی»، وظایفی را برای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این خصوص مشخص کرده است. یکی از وظایف این وزارتخانه با رویکردی فعالانه، ایجاد سکوی مرجع برای آگاهی رسانی در مورد اطلاعات اخبار و محتوای خبری خلاف واقع با استفاده از ظرفیت نهادهای مدنی و رسانه ها می باشد. مطابق ماده ۷ سند مذکور، درگاه های نشر نیز موظف هستند علاوه بر ایجاد سازوکارهای راستی آزمایی پیشینی، برای مواجهه با پیامدهای نشر اخبار جعلی، سازوکار لازم اتصال به سامانه های راستی آزمایی مرجع ایجاد شده را در کشور ایجاد کنند.

افزایش سواد رسانه ای

یکی از انواع مقابله با اخبار جعلی اقدامات کاربر محور هستند. این اقدامات بیشتر جنبه آموزشی و پیشگیرانه دارد. در این خصوص، کاربر با بهره گیری از یک سلسله آموزش های اساسی و ساده آگاه می شود که چگونه تبدیل به یک شتاب دهنده ناخواسته در فرایند گسترش اخبار جعلی نشود. این مجموعه آموزش ها را باید به عنوان بخش مهمی از سواد رسانه ای در نظر گرفت. به عبارتی این کاربران هستند که در صورت مصرف خبرهای جعلی و نشر دادن آن ها، نویسندگان این مطالب را به اهداف خود نزدیک می سازند و موجب گسترش خبرهای جعلی در سطح جامعه می شوند.  ترویج سواد رسانه ای یکی از راهکارهای اصلی برای مقابله با خبرهای جعلی در سطح کاربران است که آن ها را قادر می سازد تا بین خبرهای جعلی و خبرهای واقعی تفاوت قائل شوند یا در صورت وجود شک و شبهه ای درباره اصالت یک خبر، به ابزارهایی مجهز باشند تا بتوانند به این مسئله پی ببرند؛ مسئله ای که به صورت اساسی مانع از مصرف باور و بازنشر خبرهای جعلی از سوی آن ها می شود. در بلند مدت ارتقای سواد رسانه ای کلید مبارزه با گسترش اطلاعات مخرب و خبرهای جعلی در سطح جامعه است. ضرورت آموزش سواد رسانه ای در نظام حقوقی ایران نیز درک شده  و به این مبحث در مقررات مختلفی پرداخته شده است. در پی تشکیل شورای عالی فضای مجازی و در ضمن صدور حکم تشکیل این شورا توسط رهبری در تاریخ ۱۳۹۰/۱۲/۱۷، یکی از وظایف شورا، ایجاد مرکزی به نام «مرکز ملی فضای مجازی کشور» برشمرده شد. مطابق اساسنامه این مرکز، آموزش عمومی و فرهنگ سازی در جهت بالابردن سواد اینترنتی و هشیارسازی مردم درمورد مخاطرات فضای مجازی یکی از اهداف مرکز مذکور می باشد.

مقابله قانونی و قضایی

مقابله قانونی و قضایی با پدیده اخبار جعلی از دیگر راهکارهای مقابله با این پدیده بوده و در نظام حقوقی ایران جرم نشر اکاذیب مشابه ترین مقابله قانونی با اخبار جعلی می باشد اما بایستی در تدوین لایحه قضایی مقابله با اخبار جعلی که یکی از وظایف قانونی قوه قضاییه می باشد؛ به تفاوت های بین این دو مفهوم توجه داشت.

پیشنهادهای به منظور مقابله با نشر اخبار جعلی

با توجه به اهمیت نشر اطلاعات صحیح و تاثیر مخربی که اخبار جعلی می تواند بر امنیت روانی فردی و امنیت جامعه بگذارد، پیشنهادهایی در این خصوص ارائه می شود:

• اولین پیشنهاد اطلاع رسانی صحیح و آگاه سازی عمومی است که رسانه ها على الخصوص صداوسیما به عنوان بزرگ ترین و معتبرترین سازمان خبری کشور، نقش پررنگی در این زمینه دارند؛
• دومین پیشنهاد راستی آزمایی و صحت سنجی اخبار به هر دو صورت پیشینی و پسینی است. راه اصلی صحت سنجی پیشینی، ایجاد تکلیف برای رسانه ها و ناشرین اخبار بر این امر و ایجاد ضمانت اجرایی جهت نظارت آنان بر این امر است. مهم ترین مصداق صحت سنجی پسینی نیز تاسیس موسسات حقیقت سنج در کشور است که در این خصوص پیشنهاد می شود اداره این گونه موسسات به جهت اعتماد سازی بیشتر، به صورت مستقل و خارج از چارچوب دولت صورت گیرد؛
• موثرترین پیشنهاد، مقابله قانونی و قضایی با مسئله نشر اخبار جعلی است. ممنوعیت و جرم انگاری نشر اخبار جعلی، برقراری حق پاسخگویی و اجبار رسانه ها به حذف اخبار جعلی از جمله مصداق های عملی این پیشنهاد هستند.

جمع بندی

پژوهش حاضر به بررسی اقدامات مقابله با اطلاعات خلاف واقع پرداخته است. این اقدامات به چهار دسته کلی تقسیم می شوند. اولین مورد، اطلاع رسانی صحیح و آگاه سازی عمومی می باشد. اقدامی که مطابق بند ۲ اصل سوم قانون اساسی یکی از وظایف دولت جمهوری اسلامی ایران تلقی شده است. دومین اقدام، راستی آزمایی و حقیقت سنجی می باشد؛ فرآیندی که شامل بررسی صحت اطلاعات و اخبار منتشر شده می باشد. سومین این اقدامات افزایش سواد رسانه ای می باشد؛ اقدامی کاربر و مخاطب محور که می تواند ساده ترین راه برای مقابله با نشر این اطلاعات و اخبار جعلی باشد. چهارمین اقدام، اقدامات قانونی و قضایی در قبال تولید و نشر می باشد. در پایان نیز مقابله قانونی و قضایی با مسئله نشر اخبار جعلی به عنوان موثرترین پیشنهاد به منظور عملی ساختن این اقدامات ارائه شده است.

این مطالعه در اندیشکده حقوق بشر و شهروندی توسط محمدحمید شهریور در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.