شناسایی مرز قابلیت های فناورانه همجوار در صنایع ایران

افزایش به هم پیوستگی ها و رشد پیچیدگی اقتصادی و سیستم های مالی منجر به شکل گیری چالش های جدی در تئوری های اقتصاددانان سنتی شده است. بحران مالی سال های اخیر، متعاقب آن رکود اقتصادی و رونق ناچیز، همگی بیانگر الزام به روی آوردن به تفکر جدید اقتصادی است و این تفکر جدید باید در نحوه استخراج داده ها متبلور شود، به نحوی که قدرت آزمایش تئوری های اقتصادی را در خود داشته باشد. در همین راستا پژوهش حاضر بر آن است تا یکی از جدیدترین و کارآمدترین شاخص های اقتصادی به نام شاخص «پیچیدگی اقتصادی» را به کار گیرد تا به چشم اندازی کامل تر از سطح قابلیت های فناورانه موجود در اقتصاد کشور برسد.

ضرورت و اهداف پژوهش

شاخص پیچیدگی، میزان فناوری را با توجه به قابلیت ها و توانایی های دانش محور بودن کشورها در تولید و درنهایت، صادرات کالاهای «پیچیده» نشان می دهد. کشوری با اقتصاد پیچیده از طریق ادغام حجم زیادی از قابلیت های فناورانه مرتبط در قالب شبکه های بزرگ و پیچیده، این توانایی را به دست خواهد آورد تا مجموعه متنوعی از کالاهای فناورانه را تولید کند. این در حالی است که کشورهای با اقتصاد غیر پیچیده فقط توانایی تولید کالاهای ساده یا به عبارتی کالاهای کاربر با سرمایه بر را خواهند داشت. کالاهای ساده یا به تعبیری دیگر کالاهای فراگیر، یا نیاز به فناوری چندانی ندارند و یا اگر داشته باشند توسط کشورهایی با پیچیدگی کم، قابلیت تولید را دارند؛ لذا قدرت رقابت کمتری در سطح بین المللی دارند. اطلس پیچیدگی اقتصادی سعی می کند تا حجم فناوری موجود در هر کشور را نشان دهد. روش محاسبه قابلیت های فناورانه می تواند تفاوت درآمدی و توسعه ای بین کشورهای جهان را محاسبه کند و ظرفیت پیش بینی نرخ رشد اقتصادی کشورها را فراهم نماید. به همین منظور، هدف اصلی پژوهش حاضر شناسایی مرز قابلیت های همجوار در وضعیت فعلی اقتصاد کشور با تکیه بر رویکرد پیچیدگی اقتصادی است.

استراتژی «پیچیدگی محصول، فاصله و فایده فرصت»

مرور فضای محصول کشور در سال ۲۰۱۹ نشان می دهد که بیشتر محصولات با مزیت نسبی آشکار شده کشور، محصولاتی با پیچیدگی کم هستند. این محصولات در فضای محصول نقاط گوشه ای هستند که به هم تنیدگی کمی با سایر محصولات دیگر دارند. لذا لازم است تا کشور با یک برنامه ریزی درست با اتکا بر توان فناورانه موجود کشور به سمت کالاهایی برود که مسیر توسعه بیشتری را برای کشور به همراه می آورند. یکی از استراتژی هایی که کشور می تواند اتخاذ کند حرکت به سمت محصولاتی است که نه تنها فاصله چندانی با قابلیت های فناورانه کشور ندارند و دستیابی به آن ها با توجه به قابلیت های فناورانه کنونی کشور آسان تر است، در عین حال به صورت متوسط پیچیده تر از محصولات کنونی کشور هستند و نیز کشور را به سمت محصولات پیچیده تر سوق می دهند. با توجه به این استراتژی، در این پژوهش برای شناسایی محصولات مرزی از معیارهای «پیچیدگی محصول، فاصله و فایده فرصت» که توسط هاسمن و همکاران (۲۰۱۱) توسعه داده شده اند، استفاده شد. به عبارتی از بین کلیه محصولاتی که کشور در سال ۲۰۱۹ در آن ‌ها مزیت نسبی آشکار شده نداشته است محصولاتی انتخاب شدند که از توان فناورانه کشور فاصله کمتری داشته باشند (معیار فاصله)، کشور را به سمت محصولات پیچیده تری هدایت کنند (معیار فایده فرصت)، پیچیده تر از متوسط محصولات دارای مزیت نسبی اظهار شده کشور باشند (معیار پیچیدگی) و نیز در سه سال گذشته کشور توانسته باشد تا حدی در صادرات آن کشورها نقشی هرچند کوچک در تجارت جهانی بازی کند.

محصولات شناسایی شده مرز فناورانه کشور

بر اساس همین استراتژی، ۸۹ محصول به عنوان محصولات مرز فناورانه کشور شناسایی شدند. در بین ۹ گروه محصول، بیشترین تعداد این کالاهای منتخب مرز قابلیت های فناورانه کشور جزو دسته کالاهای «تولیدی طبقه بندی شده به طور عمده توسط مواد» (۲۳ محصول)، «غذا و حیوانات عمدتا برای غذا» (۲۰ محصول)، «مواد شیمیایی و محصولات مرتبط» (۱۹ محصول) و «مواد خام غیرخوراکی به جز سوخت» (۱۴ محصول) می باشند. پنج محصول منتخب صنعت «ماشین آلات و تجهیزات حمل و نقل» هرچند که به صورت متوسط فاصله بیشتری از سایر محصولات فناورانه کشور دارند، اما به صورت متوسط هم بیشترین پیچیدگی محصولات و بالاترین فایده فرصت را برای کشور به ارمغان می آورند.

اولویت بندی محصولات منتخب در سطح جهانی و منطقه

در پژوهش حاضر برای اولویت بندی محصولات منتخب سه معیار «کمتر بودن تعداد صادرکنندگان آن محصول از متوسط تعداد صادرکنندگان کالاهای منتخب»، «بیشتر بودن تعداد واردکنندگان آن محصول از متوسط تعداد واردکنندگان کالاهای منتخب» و همچنین «بیشتر بودن ارزش تجارت بین المللی آن محصول از متوسط ارزش محصولات منتخب» در نظر گرفته شد. بدین ترتیب، ۱۰ محصول به عنوان اولویت اول و ۶ محصول به عنوان اولویت دوم تمرکز در سطح جهانی شناسایی شدند. از منظر صنعت، بیشتر محصولات اولویت بندی شده در دو صنعت «کالاهای تولیدی طبقه بندی شده به طور عمده توسط مواد» (۸ محصول از ۱۶ محصول) و «مواد شیمیایی و محصولات مرتبط» (۴ محصول از ۱۶ محصول) قرار دارند. از این رو، پیشنهاد می شود که این صنعت به عنوان صنایع در اولویت اول تمرکز قرار گیرند.

در سطح منطقه نیز درمجموع دو اولویت یک و دو ۱۱ محصول شناسایی شدند که نه تنها حجم واردات آن محصولات در منطقه زیاد است در عین حال تعداد صادرکنندگان آن محصولات در منطقه نیز کم است. این محصولات به صورت عمده مربوط به صنایع «کالاهای تولیدی طبقه بندی شده به طور عمده توسط مواد» و «غذا و حیوانات عمدتا برای غذا» (هر یک ۳ محصول از ۱۱ محصول) می باشند. لازم به ذکر است که هیچ یک از کالاهای منتخب جزو گروه «محصولات و کالاها و معاملات که در جای دیگر طبقه بندی نشده اند» نمی باشند. علاوه بر آن، از آنجا که در صنعت «نوشیدنی ها و تنباکو» تنها یک محصول منتخب وجود دارد که پیچیدگی کم و فاصله دوری از توان فناورانه کشور دارد، لذا تمرکز بر این صنعت خیلی نمی تواند به تنوع و پیچیدگی محصولات کشور کمک کند.

همبستگی بین فاصله و پیچیدگی محصولات برای ایران

مقایسه فضای محصول ایران به‌ صورت بالفعل و فضای محصول بعد از شناسایی محصولات در مرز همجواری نشان می دهد که محصولات مرز قابلیت های فناورانه کشور بیشتر به سمت مرکز تمرکز داشته و از این جهت می توانند کشور را به مجموعه فرصت های فناورانه جدید بیشتری هدایت کنند. در اینجا ذکر این نکته لازم است که پروسه توسعه یافتگی هم زمان بر است هم هزینه بر؛ بنابراین نمی توان انتظار داشت که رویکرد پیچیدگی اقتصادی در یک مرحله ایران را به کشوری توسعه یافته تبدیل کند. در جهت حرکت کشور به سمت توسعه یافتگی باید مراحل توسعه یافتگی را گام به گام طی نمود و رویکرد پیچیدگی اقتصادی مسیر را با توجه به قابلیت های کشور نشان می دهد. به همین دلیل است که ممکن است مسیر توسعه یافتگی ایران با دیگر کشورهای مشابه همچون ترکیه و یا کره جنوبی متفاوت باشد. این نوع نگاه به پروسه توسعه یافتگی کاملا نگاهی معقول می باشد. برای مثال اگر دو نفر به دنبال پرورش اندام خود باشند مربی مشترک آن ها به احتمال زیاد باید دو نوع برنامه مختلف با تکیه بر فیزیک بدنی آن ها ارائه دهد. مشابه افراد کشورها هم ازلحاظ فیزیک بدنی یا همان مجموعه قابلیت ها با هم متفاوت هستند و درنتیجه نیازمند مسیرهای متفاوت جهت توسعه یافتگی هستند.

ارائه پیشنهادات سیاستی برای تولید محصولات با پیچیدگی بالا

با توجه به مطالب بیان شده پژوهش حاضر پیشنهادات زیر را ارائه می نماید:

• یکی از هنرهای اصلی ایجاد شبکه های در هم تنیده در فضای محصول، توانایی دولت ها به تجمیع و مدیریت دانش و مهارت های پراکنده در جامعه است. لذا چنانچه مدیران و سیاستگذاران کشور بتوانند سیاست هایی را اتخاذ نمایند که دانش و مهارت های موجود در جامعه را در قالب شبکه های در هم تنیده تجمیع کنند، آنگاه می توان شاهد تولید محصولات با درجه پیچیدگی بالاتری بود؛
• شناسایی صنایع با پیچیدگی بالا، در هم تنیده و با فاصله کم از قابلیت های همجوار می تواند منجر به شکوفایی و رونق اقتصادی شود؛ به همین دلیل هدایت نظام های تصمیم گیری و قانون گذاری در راستای تسهیل و ایجاد صنایع منتخب با تکیه بر این رویکرد می تواند در زمره تلاش های سیاستگذاران اقتصادی این حوزه قرار گیرد؛
• ایجاد اقتصادهای پیچیده نیازمند حضور پررنگ و فعال دولت ها است؛ بنابراین به مدیران و سیاستگذاران حوزه اقتصاد کلان پیشنهاد می شود تا با ایجاد بسترهایی جهت افزایش توزیع قابلیت های متنوع در جامعه در تحقق اقتصادی با پیچیدگی بالا مشارکت نمایند؛

جمع بندی

در پژوهش حاضر سعی شده با تکیه بر رویکرد پیچیدگی اقتصادی به شناسایی محصولات موجود در مرز قابلیت های فناورانه اقتصاد ایران پرداخته شود تا بتوان با تجمیع آن ها اقدام به تولید محصولات متنوع و پیچیده تر نمود. به همین منظور ۸۶ محصول شناسایی شدند که در صورت تولید و صادرات آن ها می توان به انباشت قابلیت های فناورانه بیشتر دست یافت که کشور را به سمت تنوع و پیچیدگی اقتصادی بالاتری سوق می دهند. از این رو از بین محصولات منتخب، ۱۶ محصول در سطح جهان و ۱۱ محصول در سطح منطقه به عنوان محصولات دارای اولویت انتخاب شدند. در پایان نیز پیشنهاداتی مانند تجمیع و مدیریت دانش و مهارت های پراکنده در جامعه توسط دولت برای تولید محصولات با پیچیدگی بالا ارائه شد.

این مطالعه در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور توسط بهروز شاهمرادی و در سال ۱۳۹۷ انجام شده ‌است.