شناسایی مصادیق تعارض منافع در سازمان صدا و سیما
موقعیت های تعارض منافع در صدا و سیما؛ زمینه ساز بروز فساد و ناکارآمدی سازمان
تعارض منافع موقعیتی است که در آن، مسئول تصمیم گیر در بخش عمومی بر سر دوراهی انتخاب میان دو دسته منافع قرار میگیرد. دسته اول را منافع به جا مینامیم که عمدتا متناسب با انجام وظایف قانونی و تعهد اخلاقی است. دستهی دوم منافع نا به جاست که با خیر جمعی و منفعت عمومی در تعارض است و معمولا منفعت شخصی یا منافع افرادی خاص را شامل میشود. پژوهش صورت گرفته در مورد سازمان صدا و سیما نشاندهنده وجود مصادیق مختلفی از موقعیت های تعارض منافع در قالب «تعارض درآمد با وظایف»، «تعارض وظایف با وظایف»، «اتحاد ناظر و منظور»، «اتحاد قاعده گذار و مجری»، «دربهای گردان» و «پذیرش هدیه» در این سازمان است. وجود این موقعیت ها به معنی فراهم بودن زمینه های فساد و ناکارآمدی در سازمان صدا و سیما است.
ضرورت و اهداف پژوهش
در سال های اخیر، فساد به یکی از مشکلات اصلی کشور تبدیل شده و ناکارآمدی، هدررفت منابع و خدشهدار شدن اعتماد مردم به نظام از آثار زیانبار آن بوده است. حال این فساد ممکن است سوء استفاده مالی یا سوء استفاده از جایگاه حاکمیتی و سیاسی باشد. در این شرایط اگر فردی که مسئول یک بخش عمومی است در موقعیت تصمیم گیری در خصوص موضوعی قرار بگیرد که خود و یا بستگانش از قِبَل آن تصمیم منتفع می شوند، در موقعیت تعارض منافع قرار گرفته است. تعارض منافع الزاماً به معنای بروز فساد نیست، اما به معنای فراهم بودن زمینه های فساد است. در همین راستا با توجه به اهمیت «مدیریت تعارض منافع» در کارآمدی و پیشگیری از فساد، همچنین جایگاه مهم رسانه ملی در فرهنگ عمومی و مواجهه با تهاجم فرهنگی دشمن، بررسی تعارض منافع در ساختار سازمان صدا و سیما امری ضروری و مهم بهنظر می رسد.
روششناسی پژوهش
در این پژوهش با استفاده از چارچوب مفهومی طراحی شده که شامل اشکال و انواع تعارض منافع است، ضمن بیان کردن مصادیق تعارض منافع در سازمان صدا و سیما، عوامل ساختاری و نقاط پرمخاطرهی آن شناسایی، سپس راهکارهایی کلی برای مدیریت تعارض منافع در سازمان پیشنهاد شد. به منظور شناسایی این مصادیق و عوامل، از دو روش اسنادی و میدانی بهره گرفته شد. در روش اسنادی، اسناد بالادستی و اسناد درونسازمانی و همچنین سایر گزارشات و پژوهش های کاربردی، از منظر تعارض منافع مورد بررسی قرار گرفت. در روش میدانی نیز، با استفاده از مصاحبه های کیفی با ۱۷ نفر از نخبگان؛ اعم از کارکنان ارشد سازمان صدا و سیما، مدیران فعلی و سابق در قسمت های مختلف مدیریتی و کارشناسی، اساتید دانشگاه صدا و سیما، اعضای شورای نظارت بر سازمان و سایر پژوهشگران و متخصصین این حوزه، مصادیق، عوامل و نقاط پر مخاطره تعارض منافع، شناسایی شد.
برخی مصادیق تعارض منافعِ شناسایی شده در سازمان صدا و سیما
برخی از مهمترین اَشکال تعارض منافع که در این پژوهش شناسایی شده به صورت زیر است:
- تعارض درآمد با وظایف: سازمان صدا و سیما، بودجه خود را از دولت دریافت می کند و این بودجه طی سال های اخیر روند کاهشی داشته است. بنابراین، برای تامین مخارج خود به سمت تبلیغات بازرگانی و برنامه های مشارکتی رفته است. وابستگی بودجه سازمان به دولت باعث می شود که بیطرفی نسبت به دولت که از وظایف سازمان است با درآمدهای آن در تعارض باشد. علاوه بر این حمایت از کالای ایرانی و فرهنگ سازی درمورد فرهنگ ایرانی-اسلامی نیز از وظایف صدا و سیما است که در بسیاری از تبلیغات بازرگانی که منبع درآمد سازمان است، نقض میشود.
- تعارض وظایف با وظایف: در پژوهش صورت گرفته این نتیجه حاصل شد که در مواقع مختلفی، وظایف قانونی یا اخلاقی سازمان با یکدیگر در تعارض قرار میگیرند. از جمله مهم ترین این موارد جذب مخاطب بیشتر است. با این توضیح که سازمان از یک طرف به عنوان رسانه ملی وظیفه دارد مخاطب بیشتر جذب کند تا اثرگذاری داشته باشد، از طرف دیگر وظیفه دارد که یک دانشگاه عمومی و مسئول نشر فرهنگ اسلامی باشد. این دو وظیفه در بسیاری از مواقع با یکدیگر در تعارض بودهاند.
- درب های گردان: پدیدهای است که در آن افراد بین بخش خصوصی و عمومی جابهجا شده و با توجه به رانت های مختلف ایجاد شده در موقعیت تعارض منافع قرار میگیرند. با توجه به چرخش مدیران سازمان به سایر نهادها یا اشتغال پساشغلی مدیران سازمان در بخش خصوصی این شکل از تعارض منافع در سازمان وجود داشته و اثرگذار است. تاسیس برخی شرکت های تولیدی و فنی توسط کارمندان یا مقامات سابق سازمان و در نتیجه اخذ پروژه های برون سپاری توسط آن ها از جمله این مواردند.
- اتحاد ناظر و منظور: موقعیتی است که در آن یک فرد یا سازمان، مسئولیت «نظارت برای خود» را پیدا میکند. طبق مطالعات این پژوهش نظارت بیرونی بر کلیت سازمان به صورت قوی وجود ندارد و دو قسمت جزئیتر یعنی اداره بازرگانی و برنامه سازی هم به علت قدرت بالایی که دارند نظارت بیرونی را نمی پذیرند؛ لذا دارای تعارض منافع ناشی از اتحاد ناظر و منظور هستند.
- اتحاد قاعده گذار و مجری: موقعیتی است که در آن فرد یا سازمان، همزمان، هم در جایگاه قاعده گذار و هم در جایگاه مجری یک حوزه مشخص، قرار میگیرد. به دلیل انحصار و عدم وجود قانون اداره، کلیت سازمان و ریاست آن درگیر این شکل تعارض منافع هستند. علاوه بر این سازمان تنظیم و مقررات صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی و اداره بازرگانی نیز دارای این مدل از تعارض منافع هستند.
- پذیرش هدیه: موقعیتی است که یک مقام دولتی یا یک کارمند بخش عمومی، هر نوع هدیه، اعم از نقدی و غیرنقدی را از فرد یا شرکت خصوصیای که در مقام تصمیمگیری یا عمل درباره او قرار دارد، دریافت کند. طبق پژوهش صورت گرفته، پذیرش هدیه در قسمت های مختلف سازمان به میزان قابل توجهی وجود دارد و بر تصمیمات و سایر اقدامات به صورت جدی اثرگذار است.
راهکارهای کلی مدیریت تعارض منافع در سازمان صدا و سیما
پیشنهادهای این پژوهش، در سه راهبرد کلی قابل تقسیمبندی هستند:
- راهبرد شفافیت و نظارت عمومی: منظور از شفافیت این است که تمام عملکردهای سازمان و مسئولین آن (به جز موارد ناقض امنیت ملی، اسرار تجاری و حریم خصوصی) در معرض دید عموم مردم قرار بگیرد تا از طریق افزایش نظارت عمومی بر موقعیتهای بروز تعارض منافع، احتمال بروز فساد کاهش یابد. برای مثال: شفافیت قراردادها و مزایدههایی مانند قراردادهای اداره بازرگانی.
- راهبردهای محدودیت/ممنوعیت: راهبرد ممنوعیت، ناظر بر منع کامل فرد، از قرارگیری در موقعیت تعارض منافع است. به طور مثال، قوانین بسیاری از کشورها، مسئولین دولتی را از فعالیت همزمان در بخش خصوصی به کلی منع میکند. اما در راهبرد محدودیت، بر فرد مسئول به دلیل قرار گرفتن در موقعیت خاص، ممنوعیتی جزئی و مصداقی اعمال میگردد؛ به طور مثال، محدودیت تاسیس شرکت تولیدی یا فنی خصوصی برای کارمندان سازمان به مدت ۵ سال بعد از بازنشستگی.
- راهبرد تغییر بازی: در مواقعی که قواعد و ساختارهای سازمان موجب ایجاد موقعیت تعارض منافع می شود و این موقعیت مستقل از این است که چه کسی در این جایگاه قرار بگیرد. منظور از تغییر بازی یعنی سازوکارها به گونهای اصلاح شود که موقعیت تعارض منافع بهطور کلی مرتفع شده و گاهی به «توافق منافع» تبدیل شود. به عنوان مثال، چابکسازی سازمان، تامین مالی سازمان از طریق فروش محصولات یا منبع درآمدی پایدار.
جمعبندی
وجود موقعیت های تعارض منافع در سازمان صدا و سیما باعث ایجاد زمینه های بروز فساد در این سازمان شده است. در این پژوهش مصادیق اصلی تعارض منافع مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. در نهایت نیز پیشنهادات پژوهش در قالب سه راهبرد ارائه شد. «راهبرد شفافیت» از طریق افزایش نظارت عمومی، افشا و اقرار، «راهبردهای محدودیت/ممنوعیت» با منع کامل فرد از قرارگیری در موقعیت تعارض منافع و «راهبرد تغییر بازی» با اصلاح سازوکارها و ساختارهای ایجادکننده شرایط تعارض منافع، به دنبال رفع موقعیتهای تعارض منافع در سازمان صدا و سیما هستند.
این مطالعه در اندیشکده شفافیت برای ایران با همکاری مصطفی عباسی و محمدعلی زارع در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.
محصول مرتبط: