تدوین اطلس موضوعات و مسائل شهرسازی اسلامی

یکی از این زیرساخت های اصلی تمدن، شهرسازی و آمایش سرزمین است که به علت تجلی و نمود سیستم های دیگر در آن جایگاه ویژه ای در ایجاد و نمایش یک تمدن دارد. و تقریبا از اکثر زیرساخت های تمدنی اثر می پذیرد و بر اکثر آن ها اثرگذار است. از این رو، با طراحی شهرسازی اسلامی و تدوین مدل کالبد و فضا در شهرسازی اسلامی می توان بستر تحقق بخش وسیعی از احکام الهی را در بستر جامعه اسلامی فراهم نمود. ایجاد شهرسازی اسلامی، زمانی امکان پذیر است که نیازهای کالبد و فضایی شهر که در قالب مسائل شهرسازی قابل مطالعه است، بر اساس منابع دین و پارادایم ها و قواعد و راهبردهای مبتنی بر دین، با رویکردی اجتهادی به همراه راهکارهای تخصصی مبتنی بر راهبردهای دینی پاسخ داده شود.

کلیدواژه: شهرسازی، اسلامی، تحقیق، متغیر، گفتمان

ضرورت و اهداف پژوهش

شود شهرسازی اسلامی یکی از نمودهای تمدن اسلامی است. به منظور ایجاد شهرسازی اسلامی لازم است که این مساله از تمام جوانب بررسی شود. در این راستا، وجود اطلس موضوعات و مسائل شهرسازی اسلامی ضروری می نماید. تعیین این مسائل از طریق یافتن حداکثری متغیرهای اصلی و ریز متغیرها ممکن است. لذا پنج محور اصلی برای یافتن این متغیرها در پیش گرفته می شود: تفکر خالص، تعریف شهرسازی، تحقیق کتابخانه ای، تحقیق میدانی، و نظر متخصصان. لازم به ذکر است که در صورت نداشتن اطلس متغیرها و موضوعات اصلی، کشف ریزمتغیرها و بالتبع مسائل و شبکه مسائل ممکن نخواهد بود. هدف این پژوهش تولید هرم موضوعات شهرسازی برای بدست آوردن متغیرهای اصلی شهرسازی است که در شش جلد آماده شده است. نتیجه این تحقیق، تولید زمینه مناسب برای تهیه شبکه مسائل شهرسازی است.

روش شناسی پژوهش

در جلد اول، به تبیین روش پژوهش تحت عنوان «چیستی و چرایی شبکه مسائل» پرداخته شده است. در سایر جلدها چگونگی تهیه شبکه مسائل شهرسازی اسلامی ارائه می شود. برای طراحی شبکه مسائل مراحل عملیاتی زیر پیشنهاد گردید. در این پژوهش، از بین این مراحل، کشف و استخراج متغیرها و ریزمتغیرها از پنج محور اصلی صورت گرفته است.

• تفکر خالص (با استفاده از ابزارهای لایه برداری) برای کشف متغیرهای اصلی
• ارائه متغیرهای بدست آمده از ابزارهای شبکه مسائل یا لایه برداری به خود ابزارهای لایه برداری و کشف ریزمتغیرها
• مساله پردازی برای هر محور از ریزمتغیرهای بدست آمده
• تعریف موضوع تحقیق به واسطه تعریف
• کشف متغیرهای اولیه موضوع از تعریف
• ارائه متغیرهای اولیه تعریف به ابزارهای لایه برداری و کشف ریزمتغیرهای آن ها
• مساله پردازی برای هر محور از ریزمتغیرهای بدست آمده
• مراجعه به کتب و کشف متغیرهای موجود در آن
• مراجعه به مقالات و کشف متغیرهای موجود در آن
• ارائه متغیرهای کتب و مقالات به ابزارهای لایه برداری و کشف ریزمتغیرهای آن ها
• مساله پردازی برای هر محور از ریزمتغیرهای کتب و مقالات
• پژوهش میدانی و کشف متغیرهای ممکن از فضای موجود
• ارائه متغیرهای بدست آمده از پژوهش میدانی به ابزارهای لایه برداری و کشف ریزمتغیرها
• مساله پردازی برای هر محور از ریزمتغیرهای بدست آمده
• مراجعه به متخصص و کشف متغیرهای محتمل جامانده
• ارائه متغیرهای بدست آمده از نظر متخصص به ابزارهای لایه برداری و کشف ریزمتغیرها
• مساله پردازی برای هر محور از ریزمتغیرهای بدست آمده
• ویرایش شبکه مسائل با نظر متخصص
• مساله پردازی از ریزمتغیرهای بدست آمده در شش محور کشف متغیرهای اصلی
• اولویت بندی مسائل و شبکه کردن آنها بر اساس معیارهای لازم
• اضافه کردن مسائل بدست آمده در مرحله جستجو و تحلیل اطلاعات و مدلسازی در یک تعامل رفت و برگشتی بین شبکه مسائل و مراحل تحقیق
• ویرایش نهایی شبکه مسائل بعد از هر مرحله اضافه شدن مسائل جدید

چگونگی

با توجه به تبیین اهمیت و ضرورت موضو ع شناسی برای کشف حکم و اینکه برای موضوع شناسی نیاز به کشف مسائل متغیرها و ریزمتغیرهای موضوع تحقیق است. از اینرو، باید ابتدا متغیرهای اصلی موضوع را کشف کرد. برای این منظور، متغیرهای اصلی از طریق شش محور بدست می آید. برای هر محور، ابزارهای لایه برداری، روش استفاده از آن ها، استخراج متغیرها و ریزمتغیرها از طریق این ابزار و انطباق آن ها با موضوع شهرسازی ارائه شده است.

کشف متغیرها از طریق تفکر خالص (به واسطه ابزارهای مساله پردازی یا لایه برداری)

بر اساس مبانی معرفت شناسانه، تعقل یکی از ابزارهای کشف واقعیت به صورت موجه است که از معیارهای ارزش و کرامت آدمی در پیشگاه خداوند نیز است. برای روشمند کردن عملکرد ذهن در مسیر تفکر می توان زمینه تحقق قابلیت های ذهن را با استفاده از ابزارهایی که این مسیر را فراهم می کند محقق ساخت. این ابزارها را اصطلاحا ابزارهای مساله پردازی یا ابزارهای لایه برداری از موضوع گفته می شود. از جمله ابزارهای استفاده شده می توان به مقولات عشر، علل رابعه، معادله حرکت، فرمول تغییر، علوم انسانی، ابواب فقه، ابزار لایه های فرهنگ، مراحل شش گانه سیستم، مراحل برنامه ریزی، مراحل آینده پژوهی و… استفاده شد.

کشف متغیرها از طریق تعریف

یکی از محورهایی که برای تبیین محدوده و تمایز علوم مطرح شده است، موضوع علوم در علوم حقیقی است. بررسی کتب شهرسازی نشان می دهد که موضوع شناسی دقیقی از شهرسازی انجام نشده است. از این رو نیاز به موضوع شناسی دقیق شهرسازی برای کشف مسائل و تولید شبکه مسائل است. در این راستا، کشف محدوده و حد علم شهرسازی از طریق مراحل زیر صورت گرفت:

• مرحله اول: استقرا محمولات و حکم های علم شهرسازی
• مرحله دوم: کشف موضوع هر کدام از محمولات
• مرحله سوم: کشف وجه مشترک بین موضوعات علم شهرسازی
• مرحله چهارم: کشف حیثیت موضوع علم

بر اساس تعریف شهرسازی که از این مراحل به دست آمد، دو متغیر اصلی با عناوین «کالبد شهری» و «فضای شهری» و ریزمتغیرهایی که مصادیق و اجزا کالبد و فضای شهری است تعریف شد که در مراحل بعد مورد استفاده قرار گرفت.

کشف متغیرها از طریق تحقیق کتابخانه ای (شامل کتب و مقالات و اسناد مکتوب)

قسمتی از مساله پردازی کشف متغیرهای اصلی با استفاده از کتب و مقالات است که از روش تحلیل گفتمان برای تحلیل اطلاعات بدست آمده، استفاده شد. از آنجایی که وضعیت موجود شهرسازی غالبا بر اساس شهرسازی غربی تدوین گردیده، لذا مطالعه حکم و نتیجه عملکرد شهرسازان غربی در مورد این متغیرها می تواند ذهن را در مسیر کشف احکام از منابع دین منحرف سازد. لذا در این پژوهش، برای کشف متغیرها و ریزمتغیرها فقط به فهرست کتب شهرسازی مراجعه گردیده و از مطالعه احکام آنها در کتب خودداری شده است!

مقالات علمی نمود و تجلی موضوعات و مسائل مهم و کاربردی یک علم در عرصه های علمی یک موضوع هستند. لذا بعد از کتب، برای کشف متغیرهای محتملی که هنوز شناسایی نشده اند، مقالات موجود بررسی شدند.

کشف متغیرها از طریق تحقیق میدانی

روش تحقیق میدانی می تواند روشی برای جمع آوری داده های کیفی در نظر گرفته شود. این روش اغلب از طریق مصاحبه و مشاهده انجام می شود. در این پژوهش، مقالاتی که با روش تحقیق میدانی در شهرسازی به رشته تحریر درآمده اند، تحلیل و بررسی شده اند. این تحلیل نیز بر اساس روش تحلیل گفتمان انجام شده است تا متغیرهای شهرسازی کشف شود.

کشف متغیرها از طریق نظر متخصصین

کارشناسان برنامه ریزی شهری متخصصانی هستند که دانش لازم برای تهیه طرح های توسعه شهری مورد نیاز را فراگرفته و می توانند رابط مناسبی بین برنامه های دیگر شهرسازی باشند. همچنین می توانند نظارت و مراقبت بر توسعه پایدار شهری بر اساس سیاست ها و طرح های مصوب را بر عهده گیرند. در این پژوهش، از نظر متخصصان شهرساز نیز استفاده شد که استخراج متغیرها از طریق تحلیل گفتمان صورت گرفته است.

جمع بندی

برای بدست آوردن شبکه مسائل نیاز به کشف حداکثری متغیرها و ریزمتغیرها است که با ابزارهای مختلف و با زوایای دید متفاوت باید کشف گردد و سپس مسائل آن ها استخراج گردد. در این راستا، پژوهش پیش رو با استفاده از پنج محور متفاوت به استخراج متغیرهای موجود در موضوع شهرسازی اسلامی پرداخته است.

این مطالعه در موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام و توسط محمد حسین گلکار در سال ۱۳۹۷-۱۳۹۸ انجام شده است.