نحوه اثرگذاری نرخ ارز بر قیمت ها: تحلیلی بر اساس داده های خرد

نرخ ارز یکی از عوامل مهمی است که بر قیمت ها تاثیر می ‌گذارد. در ایران، بسیاری از کالاها و خدمات وابسته به واردات هستند. این کالاها و خدمات معمولا با ارز خارجی خریداری می‌ شوند؛ بنابراین، تغییر نرخ ارز خارجی به طور مستقیم تاثیری بر قیمت این کالاها و خدمات در بازار داخلی دارد؛ به عبارت دیگر، افزایش نرخ ارز خارجی باعث افزایش قیمت کالاها و خدمات وارداتی در بازار داخلی می‌ شود. همچنین، صادرات نیز می ‌تواند تحت تاثیر نرخ ارز قرار گیرد. اگر نرخ ارز کاهش یابد، درآمد حاصل از صادرات کاهش خواهد یافت. در این صورت، صادرکنندگان ممکن است با توجه به کاهش درآمد، قیمت کالاها و خدمات خود را افزایش دهند تا به جبران کاهش درآمد خود بپردازند.

ضرورت و اهداف پژوهش

در سال های اخیر شوک های افزایش نرخ ارز باعث افزایش قابل توجهی در قیمت های داخلی شده و از این طریق عملکرد سایر ارکان اقتصاد را نیز تحت تاثیر قرار داده است. لذا بررسی نحوه اثرگذاری نرخ ارز بر قیمت ها (گذر نرخ ارز) بسیار حائز اهمیت است. از آنجا که واکنش قیمت همه محصولات به رشد نرخ ارز یکسان نبوده است، لذا ضروری است که ناهمگنی واکنش قیمت های مختلف به تغییرات نرخ ارز در تحلیل ها مورد توجه قرار گیرد. در این گزارش با استفاده از داده های قیمتی ۲۳۶۹ قلم کالا که توسط ۳۵۵ شرکت بورسی و فرابورسی در بازه زمانی ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۷ منتشر شده و همچنین پایگاه داده های ۷۳۴ قلم کالا و خدمات تشکیل دهنده شاخص قیمت تولیدکننده، عکس العمل قیمتی شرکت ها به تغییرات ارزی از دو بعد شدت و سرعت مورد ارزیابی قرار گرفته و به این موضوع پرداخته می شود که چه شرکت ها و محصولاتی بیشتر و سریع تر نسبت به تغییرات نرخ ارز واکنش می دهند.

روش انجام پژوهش

برای بررسی تاثیر نرخ ارز بر قیمت کالاهای مختلف، از داده‌ های قیمتی در سطح قلم کالا استفاده می‌ شود. پایگاه داده عملکرد شرکت ‌های پذیرفته شده در بورس و فرابورس، یکی از پایگاه‌ های داده غنی در این زمینه است. این پایگاه شامل گزارش عملکرد شرکت ‌ها در بازارهای بورس اوراق بهادار و فرابورس می باشد. با کنار هم قرار دادن این گزارش‌ها برای ۳۵۵ شرکت، پایگاه داده ‌ای نامتوازن با قیمت ۲۳۶۹ قلم کالا از ۳۵۵ شرکت در بازه زمانی ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۷ تشکیل می دهد. با توجه به اینکه هر قلم کالا توسط چه شرکتی تولید شده است، می‌توان اثر وضعیت مالی، اقتصادی و مالکیتی شرکت ‌ها را در نحوه قیمت گذاری شرکت ‌ها بررسی کرد. در پایگاه داده قیمتی شرکت های بورسی، پس از جمع آوری داده ها از بازه زمانی ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۷، برخی داده های مخدوش حذف شده‌ اند. یکی از مراحل پردازش داده ‌ها، حذف اقلامی است که توسط شرکت‌ ها به صورت واضح طبقه بندی نشده است و به جای آن به صورت نامعلوم «سایر» ذخیره شده ‌اند. مرحله بعدی پردازش داده ‌ها می باشد. پس از آن، داده‌ های قیمتی تجمیع می ‌شوند. این تجمیع داده‌ ها می‌تواند در شناسایی تفاوت تاثیرپذیری قیمت ‌ها از نرخ ارز در سطح بنگاه کمک کند. به این منظور از روش تحلیل رگرسیون ساده استفاده شده است.

نتایج ارزیابی آماری اقلام PPI

یکی از محدودیت هایی که پایگاه داده های قیمت های شرکت های بورسی با آن مواجه است این است که محدود به بخش صنعت است. برای اینکه این محدودیت برطرف شود، باید به تحلیل نتایج مربوط به پایگاه داده های قیمت های بورسی پرداخته شود. لذا گزارش ها حاکی از آن است که تغییرات نرخ ارز بیشترین تاثیر را بر قیمت های بخش کشاورزی و ساخت دارند، ولی برای تعدیل قیمت ها بعد از تغییرات نرخ ارز باید حداقل ۲ فصل صبر کرد. در بخش خدمات، وقفه بیشتری در تعدیل قیمت ها وجود دارد و زمان بیشتری برای تاثیرگذاری تغییرات نرخ ارز نیاز است. وقفه در بخش هتل و رستوران و سایر فعالیت های عمومی، اجتماعی و شخصی ۲٫۷ دوره و در بخش حمل و نقل، آموزش و بهداشت و مددکاری اجتماعی بیشتر از ۴ دوره و به ۵٫۲ نیز می رسد. همچنین گزارش ها نشان می دهد که از بین بخش های مختلف اقتصادی بخش آموزش با ۰٫۰۳۳ تاثیرپذیری بیشتری دارد.

نتایج ارزیابی آماری قیمت محصولات شرکت های بورسی

پس از ارزیابی کلی تمام بخش ها در خصوص نحوه تاثیرپذیری از نرخ ارز در ادامه گزارش از پایگاه داده های قیمت محصولات شرکت های بورسی استفاده شده است. گزارش ها حاکی از آن است که در بین صنایع با بیشترین تاثیرپذیری می توان به تولید کاغذ، ماشین آلات و تجهیزات و الیاف مصنوعی اشاره کرد، در حالی که تولید سایر محصولات غذایی، چاپ و نخ و پارچه تاثیر به مراتب کمتری نسبت به سایر صنایع داشتند. همچنین صنایع روغن حیوانی و نباتی، چاپ و تولید، انتقال و توزیع برق با بیش از ۵ فصل کندترین عکس العمل را نسبت به تغییرات نرخ ارز نشان می دهند. در ادامه این بخش برای اینکه مشخص شود که ویژگی های مختلف بنگاه ها در چه تاثیری بر نرخ ارز دارند، ویژگی های آن ها مورد بررسی قرار خواهند گرفت:

صادرات محوری و واردات محور بودن شرکت ها

درجه صادرات محوری و واردات محوری بنگاه ها از ویژگی هایی است که به طور مستقیم به میزان اثرگذاری نرخ ارز بر قیمت ها تاثیر می گذارد. برای این منظور صادرات محوری را از نسبت فروش صادراتی به کل فروش محاسبه کرده و واردات محوری را از شاخص نسبت واردات کالای نهاده به کل نهاده استفاده شده است. نتایج حاکی از آن است که شرکت‌ های صادرات محور با توجه به شاخص های ارزی، اثرگذاری کمتری نسبت به سایر شرکت‌ ها در مورد تغییرات نرخ ارز دارند، اما در مورد شاخص رشد قیمت‌ ها بعد از شوک ارزی، اثرگذاری کمتری نسبت به سایر شرکت ها دارند. از این رو، برای دیدن تاثیر صادرات محوری در اثرگذاری نرخ ارز، باید درجه وابستگی به واردات نیز در این شرکت ‌ها نیز کنترل شود.

نوع کاربری محصولات

یکی از ویژگی های دیگری که می تواند نحوه واکنش قیمت به شوک ارزی را تحت تاثیر خود قرار دهند ماهیت کاربردی محصولات است. از این رو محصولات تولیدی شرکت های بورسی به سه گروه کالاهای مصرفی، کالاهای سرمایه ای و کالاهای واسطه ای تقسیم شده اند و اثر نرخ ارز بر قیمت این محصولات با همدیگر مقایسه شده است. نتایج نشان می دهد که اگرچه میانگین شاخص ها در کالاهای سرمایه ای نسبت به کالاهای مصرفی و واسطه ای بیشتر از گروه های دیگر، نسبت به تغییرات ارز واکنش نشان می دهد، اما چون این تفاوت معنی دار نشده است نمی توان این ادعا را تایید کرد.

وضعیت محدودیت مالی شرکت ها

تصمیم گیری در خصوص قیمت گذاری و نحوه واکنش به شوک های بیرونی ازجمله شوک ارزی می تواند تحت تاثیر وضعیت مالی شرکت ها قرار گیرد. لذا فرضیه ای وجود دارد که طبق آن شرکت هایی که با محدودیت مالی شدیدی روبرو هستند، در صورتی که شوکی منجر به افزایش هزینه تمام شده آن ها شود، سریع تر از سایر شرکت ها و با شدت بیشتری آن را در قیمت ها لحاظ می کنند. برای بررسی این فرضیه از شاخص محدودیت مالی استفاده شده است. گزارش ها حاکی از آن است که نمی توان این ادعا که شرکت های با محدودیت مالی شدیدتر، قیمت های خود را ناشی از شوک مثبت ارزی بیشتر افزایش می دهند را، تایید کرد، زیرا میانگین شاخص های «بیشترین اثرگذاری»، «اثر تجمعی» و «رشد قیمت بعد از شوک ۹۰» در دو نمونه بنگاه های با محدودیت مالی زیاد و کم تفاوت معنی داری ندارند.

مالکیت شرکت ها

یکی از فرضیه هایی که در خصوص نحوه تعدیل قیمت می تواند مطرح شود، اثر مالکیت شرکت ها در رفتارهای قیمت گذاری خواهد بود. شرکت هایی که عمدتا تحت نظر نهادهای دولتی قرار دارند به واسطه نظارت و قوانینی که در خصوص قیمت باید رعایت کنند کمتر از سایر بنگاه ها قیمت خود را افزایش می دهند. نتایج نشان می ‌دهد که شرکت های خصوصی در مقایسه با شرکت های دولتی بیشتر به تغییرات نرخ ارز واکنش نشان می‌ دهند و افزایش قیمت بیشتری را در پی دارند؛ بنابراین، مالکیت شرکت بر رفتار قیمت‌ گذاری در پاسخ به شوک های ارزی تاثیر دارد.

اندازه شرکت ها

اندازه بنگاه‌ ها می‌تواند رابطه قیمت ‌ها و نرخ ارز را تحت تاثیر قرار دهد. با توجه به فرضیاتی که مطرح شده است، بنگاه‌ های بزرگ به دلیل دسترسی آسان به منابع مالی و قدرت چانه‌ زنی بالاتر در معاملات، رشد قیمت ناشی از شوک ارزی کمتری نسبت به بنگاه‌ های کوچک خواهند داشت. نتایج نشان می دهد که وقفه اثرگذاری نرخ ارز در بین بنگاه های کوچک به طور معنی داری پایین تر از بنگاه های بزرگ است.

نوع ارز مورد استفاده

بنگاه های بورسی در گزارش های خود در هر دوره اعلام می کنند که با چه ارزهای خارجی، صادرات و یا واردات انجام می دهند. با مقایسه عکس العمل قیمتی شرکت هایی که با دلار کار می کنند و شرکت هایی که با ارزهای دیگر کار می کنند، می توان بررسی کرد که آیا واکنش قیمتی آن ها نسبت به شوک ارز متفاوت است یا خیر. نتایج حاکی از آن است که بنگاه هایی که در فروش صادراتی فقط از دلار استفاده کرده اند، بیشتر از بنگاه های دیگر نسبت به تغییرات نرخ ارز واکنش نشان می دهند. همچنین بنگاه هایی که مخارج ارزی آن ها دلاری است، بیشتر از بنگاه های دیگر نسبت به تغییرات نرخ ارز واکنش نشان می دهند.
جمع‌بندی

نحوه اثرگذاری نرخ ارز بر اقتصاد ایران از آن جهت حائز اهمیت است که در سال های گذشته به واسطه سیاستگذاری ها در این حوزه جهش های ارزی در اقتصاد ایران به وجود آمد. قیمت ها به عنوان متغیری هستند که بیش ترین تاثیر را از تغییرات نرخ ارز می پذیرند و اثرات شوک های ارزی را به اقتصاد داخلی منتقل می کنند. در این مطالعه به این موضوع پرداخته شد که چه عواملی می تواند تفاوت در عکس العمل قیمت ها ناشی از تغییرات ارزی را توضیح دهد. به این منظور عکس العمل قیمتی به تغییرات ارزی از دو بعد اندازه عکس العمل و سرعت عکس العمل مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفت. همچنین برای آزمون اینکه آیا ویژگی های بنگاه ها در عکس العمل متفاوت قیمت ها به شوک ارزی موثر بوده است یا خیر؟ بنگاه ها بر حسب ویژگی مدنظر به دو گروه تقسیم شده و شاخص های آن ها با یکدیگر مقایسه شدند.

این مطالعه در پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران توسط سجاد ابراهیمی در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.