گسترش حضور منطقه ای جمهوری اسلامی ایران و توانمندسازی محور مقاومت

جمهوری اسلامی ایران امروز تبدیل به یک قدرت منطقه ای شده و جایگاه جدیدی در مناسبات منطقه و جهان پیداکرده است. با توجه به این جایگاه جدید در منطقه و جایگاه کلیدی جمهوری اسلامی ایران در محور مقاومت، لازم است ایران در ابعاد اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی نیز به توسعه نگاه و حضور خود در کشورهای منطقه بپردازد. این مهم تاکنون به دلایلی محقق نشده است. در حال حاضر کشور سوریه در دوران حساس بازسازی پس از جنگ قرار دارد و حضور ایران در این دوران از اهمیت بالایی برخوردار است. در سال ۲۰۱۹ ایران رتبه ششم بین کشورهای صادرکننده به سوریه را داشته است و تنها ۳ درصد واردات سوریه از ایران بوده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

در طول جنگ داخلی سوریه از سال ۲۰۱۱ تاکنون، ایران مهم ترین حامی و متحد دولت سوریه بوده است. امروزه با فروکش کردن شعله های جنگ و آزادسازی قسمت های عمده ای از خاک سوریه، دولت این کشور به دنبال جذب کمک های خارجی برای بازسازی این مناطق و راه انداختن چرخ اقتصاد خود است. در این راستا دولت سوریه بارها اعلام کرده است که اولویت در بازسازی و امتیازهای اقتصادی با متحدان به ویژه ایران است. تا قبل از وقوع جنگ در سوریه، ایران برخلاف ارتباطات گسترده سیاسی و امنیتی در بعد اقتصادی تبادلات اندکی با سوریه داشته است. در حال حاضر سوریه پس از تحمل جنگ طولانی و ویرانگر در دوران بازسازی قرار دارد. لذا دوران بازسازی سوریه، یک فرصت طلایی برای جمهوری اسلامی ایران در جهت گسترش برد استراتژیک خود در محور مقاومت، کسب منافع اقتصادی و ایجاد روابط اقتصادی تنگاتنگ و بلندمدت است. ایالات متحده در اجرای این راهبرد از تجربه بالایی برخوردار است. این کشور پس از جنگ جهانی دوم در فرآیند بازسازی به توسعه نفوذ و سلطه ی خود در کشورها اقدام نموده است. تجربه ۷۰ ساله ایالات متحده در ملت سازی ایجاب می کند که دیگر کشورهایی که قصد توسعه حضور بین المللی خود را دارند با این تجارب آشنا شوند. با توجه به گسترش حضور منطقه ای جمهوری اسلامی ایران در سال های اخیر و تبدیل آن به یک قدرت منطقه ای لازم است راهبردی جامع و هماهنگ را در کشورهای منطقه دنبال کند. لذا این پژوهش ابتدا به بررسی راهبرد ایالات متحده برای نفوذ در کشورهای دیگر پرداخته و سپس به ارائه پیشنهاد برای ایران می پردازد.

بررسی تجربه نفوذ ایالات متحده در کشورهای دیگر

شروع استفاده راهبرد نفوذ توسط ایالات متحده به طرح بازسازی اروپا (مارشال) و تشکیل اداره همکاری های اقتصادی (ECA) برای اجرای آن بازمی گردد. در سال های بعد، نهاد متولی کمک های خارجی با تغییراتی مواجه شد. درنهایت در سال ۱۹۶۱ آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده (USAID) بر اساس قانون «کمک های خارجی» تشکیل شد. در حال حاضر، آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده مهم ترین نهاد توسعه ای برون مرزی آمریکا است.

طرح مارشال و اداره کل همکاری های اقتصادی (ECA)

طرح مارشال، طرحی برای بازسازی اروپای غربی پس از ویرانی های جنگ جهانی دوم بود که توسط وزیر خارجه وقت آمریکا (جرج مارشال) مطرح و پیگیری شد. آمریکا به واسطه طرح مارشال، توانست با نفوذ کمونیسم در اروپا مقابله کند، ایجاد اروپای متحد را تسریع کند، برای محصولات صنعتی آمریکا بازار مصرفی گسترده ای ایجاد کند، زمینه سازی لازم برای حاکم شدن دلار به عنوان ارزی جهان روا را انجام دهد و از همه مهم تر، نفوذ بسیار زیادی در این کشورها به دست آورد. در تدوین و اجرای طرح مارشال آموزه های مفیدی مانند تعیین یک سفیر به عنوان نماینده اداره کل و نماینده ارشد دولت آمریکا در کشورهای اروپایی، زمینه سازی فرهنگی برای طرح از طریق ساخت فیلم و تبلیغات مختلف رسانه ای و استفاده از توان و مشارکت خود کشورها در کنار کمک های خارجی برای سایر کشورها وجود دارد.

آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده (USAID)

در سال ۱۹۶۱، قانون «کمک های خارجی» جایگزین قانون «امنیت متقابل» شد. با تلفیق اداره همکاری های بین المللی  (ICA)و سایر واحدهای کمکی آمریکا، آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده (USAID) تشکیل شد. اهداف و تمرکز آژانس در دوره های مختلف اهداف متفاوتی را دنبال کرده است. هدف و تمرکز آژانس در دهه ۱۹۶۰ کمک های فنی و مالی، در دهه ۱۹۷۰ بیشتر در حوزه نیازهای اساسی و در دهه ۱۹۸۰ به موضوع گسترش بازارهای آزاد بوده است. امروزه USAID در بیش از ۱۰۰ کشور در سراسر جهان در راستای پیشبرد منافع سیاست خارجی آمریکا (گسترش هژمونی، گسترش لیبرال دموکراسی و بازارهای آزاد) فعالیت دارد. هدف اولیه کمک های خارجی دولت آمریکا، ارتقای امنیت و رفاه در سطح ملی و جهانی از طریق تقویت ثبات اقتصادی، سیاسی و افزایش اعتمادبه نفس کشورهای درحال توسعه عنوان می شود. کمک های خارجی دولت این کشور از طریق آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده (USAID) به نفع اقتصاد و اشتغال ایالات متحده است. آژانس با حمایت از رشد اقتصادی در کشورهای درحال توسعه، به ایجاد بازارهای مقاوم و قوی تر برای صادرات آمریکا کمک می کند. به علاوه این آژانس باهدف توسعه زنجیره های تأمین مواد اولیه استراتژیک برای صنایع خاص ایالات متحده از کشورهای درحال توسعه فعالیت می کند.

رشد اقتصادی، حفظ بازار فروش و افزایش اشتغال حاصل از برنامه های USAID:

آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده به دنبال ایجاد رشد سریع، پایدار و مسئولانه در کشورهای شریک از طریق موارد زیر است:

• ثبات اقتصاد کلان: یکی از ارکان رشد اقتصادی ثبات اقتصاد کلان است. از طرفی کشورهای درحال توسعه معمولاً با مشکلات ارزی و تراز پرداخت ها مواجه هستند که تأثیرات منفی قابل توجهی بر رشد و ثبات اقتصادی دارند. کمک های کلان مالی آژانس (MFA) معمولاً به عنوان مکمل کمک های کلان اقتصادی چندجانبه و از طریق مکانیسم های مختلف ازجمله «کمک بلاعوض»، «تضمین اوراق بهادار»، «تسویه بدهی» و «وام دولت به دولت» ارائه می شود.
• افزایش دسترسی به انرژی: از عوامل مهم رشد اقتصادی کشورهای درحال توسعه، عرضه کافی انرژی است. عرضه ناکافی انرژی فرآیند توسعه و رشد را با کندی مواجه می کند. کشورها با درآمد سرانه پایین با دو مشکل «کسری عرضه انرژی» و «کمبود سرمایه گذاری در حوزه برق» مواجه هستند. آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده از تجاری سازی بیشتر تأسیسات انرژی حمایت می کند که موجب افزایش در درآمد، پاسخگویی و سرمایه پذیری در این صنعت و نیز سرمایه گذاری خصوصی را در این می شود.
• تقویت کشاورزی: بخش بزرگی از تولید ناخالص داخلی و بیش از نیمی از اشتغال کشورهای درحال توسعه در بخش کشاورزی است. آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده با سرمایه گذاری در بخش کشاورزی سعی دارد تا رشد اقتصادی کشورها را با افزایش کیفیت محصولات و کاهش هزینه کشاورزان افزایش دهد. برای تحقق این هدف نیاز به افزایش بهره وری است. افزایش بهره وری دو اثر اقتصادی دارد؛ به صورت مستقیم به افزایش درآمد روستائیان منجر می شود و به صورت غیرمستقیم از طریق کاهش قیمت محصولات کشاورزی هزینه زندگی تمام مردم را کاهش می دهد.

استراتژی پیشنهادی برای ایران

با توجه به اهمیت بالای کشورهای محور مقاومت برای اهداف راهبردی جمهوری اسلامی ایران لازم است که نگاه به این کشورها جامع باشد. ایران در حوزه همکاری های نظامی و سیاسی سطح بالایی از ارتباط با این کشورها ازجمله سوریه را محقق نموده است؛ اما در زمینه های اقتصادی و فرهنگی-اجتماعی عقب ماندگی زیادی وجود دارد. لذا نیاز به یک برنامه جامع و یک نهاد متولی قدرتمند برای توسعه حضور اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در کشورهای محور مقاومت به شدت در کشور احساس می شود. به علت شرایط خاص کشورهای محور مقاومت به لحاظ از بین رفتن بسیاری از زیرساخت ها در آن ها این نهاد دارای کارکردها و مأموریت هایی است که در حال حاضر هیچ نهاد و سازمانی در کشور به آن ها نمی پردازد. لذا نیاز به تهیه برنامه جامع حضور اقتصادی در کشورهای محور مقاومت و ایجاد نهاد متولی اجرای آن درزمانی کوتاه به شدت احساس می شود و فرصت بی نظیر به وجود آمده در حال از بین رفتن است.

جمع بندی

در حال حاضر سوریه پس از تحمل جنگ طولانی و ویرانگر در دوران بازسازی قرار دارد. لذا دوران بازسازی سوریه، یک فرصت طلایی برای جمهوری اسلامی ایران در جهت گسترش برد استراتژیک خود در محور مقاومت، کسب منافع اقتصادی و ایجاد روابط اقتصادی تنگاتنگ و بلندمدت است. لذا بررسی تجربه موفقیت آمیز نفوذ ایالات متحده در کشورهای دیگر می تواند راهکار مناسبی در این زمینه در اختیار ایران قرار دهد. شروع استفاده راهبرد نفوذ توسط ایالات متحده به طرح بازسازی اروپا (مارشال) و تشکیل اداره همکاری های اقتصادی (ECA) برای اجرای آن بازمی گردد. در سال های بعد، نهاد متولی کمک های خارجی با تغییراتی مواجه و درنهایت در سال ۱۹۶۱ آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده (USAID) تشکیل شد. با توجه به تجربه ایالات متحده در توسعه نفوذ خود در اروپا از طریق طرح مارشال، جمهوری اسلامی ایران نیاز نیز به یک طرح جامع و یک نهاد متولی برای گسترش تبادلات منطقه ای و گسترش حاکمیت اقتصادی کشور در منطقه دارد.

این مطالعه در اندیشکده سحاب در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.