بررسی تجارب دریافت مالیات و عوارض در شهرداری کلان شهرهای جهان

بیشتر کشورهای جهان برای تامین مالی نیازهای عمومی، دارای سیستم های مالیاتی و عوارضی هستند. مالیات یک هزینه مالی اجباری و عوارض، نوعی مالیات است که سازمان های رسمی در مقابل ارائه خدمات معینی از مردم دریافت می کنند. بررسی ها نشان می دهند که بخش عمده ی درامد شهرداری ها در کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه از طریق دریافت مالیات است. دولت با توزیع متوازن درامدهای مالیاتی و ثروت های ملی بر اساس عدالت نقش ارزنده ای در اجرای طرح های عمرانی، رفاهی، کاهش اتکا به اقتصاد نفت و … می تواند داشته باشد. در این راستا دولت با توزیع متوازن درآمدهای مالیاتی و آگاه ساختن مردم از نقش مالیات، در پیشرفت و رونق اقتصاد می تواند مؤثر واقع شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

گستردگی حوزه عمل شهرداری به عنوان نهادی عمومی، ارائه خدمات متنوعی نظیر ایجاد بهبود محیط شهری، ساخت زیرساخت های شهری، روشنایی معابر، احداث خیابان ها، سیل بندها، تأمین بهداشت عمومی و … اساساً این نوع از خدمات به علت ویژگی ها و خصوصیات خاصی که دارند نمی توانند به صورت مستقیم از طرف بخش خصوصی ارائه شوند. شهرداری به عنوان یک مؤسسه عمومی غیردولتی، از اقتدار وسیعی در تملک اراضی برخوردار است. به طورکلی شهرداری ها در تمامی کشورها به دنبال ایجاد سیستمی علمی و عملیاتی برای کسب درآمد هستند و تلاش می کنند با استفاده از این سیستم و راه کارهای تکمیلی نوسانات درآمدی خود را به حداقل برسانند. از همین رو عمده درامد شهرداری ها از طریق عوارض و مالیات به دست می آید. مالیات هزینه ای است که افراد یک کشور برای استفاده از خدمات مختلف بابت دارایی های خود باید به دولت می پردازند. عوارض ازنظر مبنایی با مالیات تفاوت ندارد، اما اصلی ترین تفاوتی که با مالیات دارد این است که به منظور جبران نمودن هزینه ها و یا خدماتی گرفته می شود که یک مؤسسه یا اداره استفاده می کند. ازاین رو در این گزارش به بررسی راه های درآمدی، میزان و انواع مالیات و عوارض دریافتی در شهرداری کلان شهرهای جهان پرداخته شده است. این کلان شهرها باتوجه به میزان قدرت و وظایف محوله به شهرداری و نوع درآمدهای مالیاتی بررسی شده اند.

تجربه دریافت عوارض و مالیات در شهرداری تهران

بررسی تجربه شهرداری تهران در دریافت عوارض و مالیات نشان می دهد که:

• درآمد شهری: بر اساس بودجه سال ۹۵ شهرداری تهران، درآمد این شهرداری این کلان شهر حدود ۱۸ هزار میلیارد تومان است. منابع درآمدی شهرداری به اندازه فروش تراکم، تغییر کاربری، مالیات، عوارض، فروش و اموال و دارای شهرداری و… است. بیشترین سهم درآمدی شهرداری تهران متعلق به بخش های تغییر کاربری و فروش تراکم به ترتیب با سهم ۲۳ و ۲۰ درصد است. مالیات بر ارزش افزوده تنها درآمد مالیاتی شهرداری تهران است که این نوع مالیات نیز عمدتاً حاصل از فروش کالا و خدمات است.
• عوارض دریافتی: بر اساس بررسی های انجام شده، عوارض دریافتی شهرداری تهران از سه نوع خدمت، تخلف و کنترلی، تنها دو نوع عوارض حاصل از تخلفات و ارائه خدمات را دریافت می کند. از عوارض بر خدمت می توان به عوارض پسماند و نظافت شهری، حمل ونقل عمومی، پروانه کسب و فروش و تأسیسات شهری و… اشاره نمود. هم چنین عوارض بر تخلف شامل تخلفات ساختمانی، رانندگی، عدم رعایت ایمنی و بهداشت و… است. درآمد حاصل از بخش عوارض برابر ۲۷ هزار میلیارد ریال است که ۱۵ در صد از درآمدهای شهرداری را شامل می شود.

مالیات و عوارض دریافتی در بخش های توسعه مدیریت و هوشمندسازی شهری (با سهم ۳۵ درصد)، بخش حمل ونقل و ترافیک (با سهم ۳۳ درصد) و بخش خدمات شهری (با سهم ۱۶ درصد)، هزینه می شوند. بالا بودن سهم حمل ونقل در بودجه شهرداری به دلیل توسعه خطوط مترو و تفکر مدیریت شهری مبنی بر توسعه تونل ها و بزرگراه ها در شهر تهران است.

بررسی تجربه دریافت مالیات و عوارض در شهرداری های جهان

در این بخش به بررسی تجارب دریافت مالیات و عوارض در کلان شهرهای جهان پرداخته شده است. مؤلفه های انتخاب این کلان شهرها نوع سیستم حکومتی و نوع درامدهای مالیاتی هستند.

پاریس

بیشترین سهم درآمدزایی شهر پاریس به مالیات با سهم ۶۲ درصد برابر با ۳/۵ میلیارد یورو است. مهم ترین منابع مالیاتی شهرداری پاریس شامل مالیات بر ارزش افزوده، مالیات بر دارایی، مالیات بر اقامت و مالیات بر زباله های خانگی است. شهرداری پاریس بنا بر خدماتی که ارائه می دهد، نظیر تفریح و سرگرمی، گاز و برق و آب، فاضلاب و پسماند و خدمات اورژانس پزشکی عوارض دریافت می کند. باتوجه به بررسی های انجام شده شهرداری پاریس باتوجه به این که جزو سطوح محلی قوی است، درآمدزایی خود را به طور مستقیم متکی بر مردم و ارائه خدمات به آن ها قرار داده است. بیشترین هزینه شهرداری پاریس متعلق به خدمات عمومی (شامل حق مسکن، حمایت از محرومین و اقشار آسیب پذیر جامعه)، توسعه شهری و خدمات زیست محیطی و کمک های رفاهی است.

توکیو

کلان شهر توکیو باتوجه به الگوی حکومت یکپارچه و سطح محلی قوی درآمدی بالغ بر ۱۹۲ هزار میلیارد تومان دارد. بیشترین بخش های درآمدزایی آن به بخش های مالیات، پرداخت خزانه ملی و عوارض به ترتیب با سهم ۶۹، ۶ و ۳ درصد است. سهم ۶۹ درصدی مالیات در بخش درآمدهای توکیو نشان دهنده تأمین مستقیم درآمد توسط مردم و به طور مستقل از حکومت مرکزی است که این امر نتیجه وظایف اقتصادی در سطوح محلی به شهرداری توکیو است. دریافت مستقیم مالیات توسط شهرداری توکیو علاوه بر افزایش استقلال دولت محلی، قدرت سیاستگذاری و کنترل اقتصاد را نیز به شهرداری بخشیده است. بیشترین سهم مالیات های دریافتی کلان شهر توکیو متعلق به بخش های مالیات بر دارایی ثابت، مالیات بردرآمد افراد، مالیات بر شرکت های مستقر در شهر، مالیات بر کسب و کار شرکت ها و مالیات پرمصرف است. ازاین رو بیشترین سهم مصارف شهرداری توکیو به کمک های بلاعوض اقتصاد برای سرمایه گذاران، بخش آموزش، رفاه اجتماعی و فعالیت های عمرانی اختصاص دارد.

استانبول

کلان شهر استانبول با ساختار سیاسی متشابه به ایران با ۱۴ میلیون جمعیت درحال توسعه است. منابع درآمدی شهرداری استانبول با سهم ۸۰ درصد متعلق به مالیات و درآمد املاک و شرکت های نابغه به ترتیب با سهم ۱۱ و ۵ درصد است. بیشتر از ۹۹ درصد از منابع مالیاتی شهرداری استانبول از نوع منابع باز توزیعی دولت مرکزی ترکیه است. باتوجه به بررسی های انجام شده، شهرداری استانبول وظایف اقتصادی چندانی را بر عهده ندارد و همانند کلان شهر تهران، سطح محلی ضعیف و به دلیل وابستگی درآمدی، چنان استقلال محلی ندارد. شهرداری استانبول با جمعیت ۱۴ میلیون نفر ۲ میلیارد دلار هزینه دارد و بیشترین سهم منابع به دو بخش مالی و خدمات عمومی اختصاص دارد. باتوجه به عدم دریافت مالیات مستقیم و عدم سیاست گذاری مستقیم شهرداری، شهرداری استانبول از استقلال کافی و نقش اجرایی چندانی برخوردار نیست و تنها به عنوان بازویی نظارتی و حمایتی شناخته می شود.

نیویورک

کلان شهر نیویورک، مرکز اقتصادی ایالت متحده امریکا و مقر بسیاری از سازمان های بین المللی است. راه های درآمدزایی شهر نیویورک عبارت اند از درامدهای محلی شهرداری با ۶۳ درصد و درامدهای حاصل از کمک های دولت های مرکزی و فدرال، هرکدام ۱۰ درصد است. تمامی درامدهای سطح محلی از منابع مالیاتی است که به صورت مستقیم توسط شهرداری نیویورک اخذ می شود. مهم ترین منابع مالیاتی این کلان شهر از نوع مالیات بر دارایی مالیات بر درامدهای شخصی، مالیات بر فروش و مالیات بر کسب وکار به ترتیب با سهم ۲۷، ۱۲، ۹ و ۸ درصد است. بیشترین مصارف هزینه ای شهرداری نیویورک متعلق به بخش های آموزشی، خدمات اجتماعی، بازنشستگی و مزایا جانبی، حمل ونقل و مسکن به ترتیب با سهم ۲۹، ۱۹، ۱۶ و ۱۰ درصد است.

پیشنهاداتی در جهت دریافت مالیات و عوارض توسط کلان شهرهای ایران

نوع درامدهای مالیاتی برای کلان شهرهای ایران باید همگام در تغییر قوانین حوزه شهری و مالیاتی تعیین شود. ازاین رو جهت استقلال سطوح محلی، توان سیاست گذاری و نظارت بر شهرداری کلان شهرها باید قوانینی در حوزه دریافت مستقیم مالیات توسط شهرداری ها، واگذاری وظایف دولت مرکزی به سطوح محلی و … وضع شوند. با فرض واگذاری مسئولیت ها و وظایف، درامدهای مالیاتی، مالیات های محلی (مستقیم) و مالیات های بازتوزیع پیشنهاد می شود. مالیات محلی، مالیات بر دارایی، کسب وکار، نقل وانتقال املاک و مستغلات و خانه های خالی و مالیات های بازتوزیع مالیات بردرآمد، مالیات بر ارزش افزوده و آب و برق و… را شامل می شود. هم چنین عوارض پیشنهادی قابل دریافت برای شهرداری کلان شهرهای ایران عبارت اند از: عوارض ارائه خدمات (حمل ونقل عمومی، پارکینگ عمومی، جمع آوری پسماند و …) و عوارض کنترل و نظارت (تخلفات ساختمانی و تخلفات رانندگی، عدم رعایت ایمنی بهداشت و…).

جمع بندی

بیشتر کشورهای جهان برای تأمین مالی نیازهای عمومی، دارای سیستم های مالیاتی و عوارضی هستند. با بررسی سیستم مالیات و عوارض کلان شهرهای جهان همچون نیویورک و توکیو که بیشترین درآمدهای سرانه درآمد و هزینه را داراست می توان به یک برنامه و ساختار مناسب برای شهرداری های ایران دست یافت. کلان شهرهایی مانند تهران به دلیل نداشتن وظایف در سطوح محلی و ساختار سیاسی متمرکز قادر به دریافت مالیات مستقیم نیست. در این راستا به منظور استقلال مدیریت شهری و هم چنین به دست آوردن کنترل و نظارت در سیاست شهری باید اخذ مالیات های محلی به طور مستقیم به مدیریت شهری واگذار شود. اولویت درآمدزایی در کلان شهرهای ایران باید مالیات های محلی مانند مالیات بر دارایی، کسب و کار و… و عوارض مختلفی شامل عوارض ازدحام، پارکینگ، استفاده از خودروهای شخصی و…باشد.

این مطالعه در اندیشکده سیاست گذاری اقتصاد و پیشرفت ماهد و توسط محمد عنبری در سال ۱۳۹۶ انجام شده است.