تعاونی زدایی و عصر ترکیبی شدن تعاونی ها

تعاونی ها سازمان های رسمی و مستقلی هستند که به منظور دستیابی به اهداف اقتصادی و اجتماعی در جامعه تشکیل می شوند. این سازمان ها با اهدافی همچون بهبود کیفیت زندگی مردم، کاهش فقر و محرومیت زدایی، ایجاد اشتغال پایدار، بهره برداری از منابع ملی و پویایی اقتصاد کشور شروع به فعالیت نموده اند. تعاونی ها همانند سایر سازمان ها برای ارائه بهتر خدمات و رسیدن به هدف مطلوب خود باید دارای قوانین و مقررات مدونی باشند. باتوجه به توسعه و تغییرات اقتصاد جهانی شیوه اداره شرکت ها نیز به سبک نوین تمایل پیدا کرده است. لذا تعاونی ها برای عملکرد بهتر خود و اداره چالش ها و مسائلی که پیرامون آن ها وجود دارد، نیازمند راهکارهای جدید و نوآورانه هستند.

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه اقتصاد جهانی دستخوش تغییرات گسترده ای شده است که تأثیر عمیقی بر استراتژی و شیوه اداره شرکت ها دارد. تعاونی ها نیز به عنوان سازمان های مستقل اقتصادی به شکل سنتی و متعارف آن نمی توانند در محیط رقابت محور دنیای کنونی بقا داشته باشند. ازاین رو در شیوه اداره خود با موجی از نوآوری مواجه شده اند. پدیده تعاونی زدایی و ظهور تعاونی های مرکب با حفظ برخی از اصول تعاونی های متعارف را می توان به عنوان راهکاری برای حفظ این موجودیت اجتماعی مطرح کرد. تعاونی زدایی عبارت است از فرایند تغییر یک سازمان همیاری (خدمات متقابل) یا تعاونی ها به یک شرکت عمومی از طریق تبدیل منافع اعضا به سهام داری که می تواند در بازار سهم مبادله شود. ازاین رو در این گزارش به بررسی دلایل اهمیت تعاونی زدایی و پیشنهاداتی در راستای اجرای بهتر تعاونی زدایی در ایران پرداخته می شود.

تعاونی زدایی و دلایل ایجاد آن

تبدیل سازمان های همیاری و تعاونی ها به شرکت های سرمایه محور و برعکس به لحاظ تاریخی به آغاز نهضت تعاون بازمی گردد. به بیان دیگر، تعاونی زدایی قرابت نزدیکی با بحث تقابل تعاونی های سنتی و تعاونی های جدید دارد. تعاونی زدایی می تواند با انواع مختلفی همچون ازبین رفتن یا ادغام تعاونی، تغییر هویت تعاونی و تبدیل شرکت به شرکت های سهامی متعلق به همان اعضا یا در مالکیت سهام داران رخ دهد. هرکدام از این الگوهای تعاونی زدایی می تواند به یک یا چندین دلیل رخ دهد که در ادامه به این دلایل اشاره شده است.

• هم ریختی سازمانی: هم ریختی به عنوان فرایندی تعریف می شود که ساختار سازمانی یک واحد گام به گام در جهت سازگاری با خصوصیات محیطی تغییر کند. دو نوع هم ریختی رقابتی و هم ریختی نهادی وجود دارد. در هم ریختی رقابتی، نیروی محرکه ای چون رقابت سبب می شود که تعاونی ها به مرور شبیه به دیگر اشکال سازمانی فعال در اقتصاد کشور شوند. هم ریختی نهادی به سه سطح تقسیم می شود. سطح اول به واسطه تقلید، سطح دوم به واسطه هنجار و سطح سوم نیز به واسطه اجبار رخ می دهد. در هم ریختی هایی که به سبب تقلید ایجاد می شوند کمبود منابع، اعم از انسانی و غیر آن سبب می شود تا واحد تعاونی مسیر تعاونی های دیگر را در پیش گیرد. تغییر هنجاری زمانی اتفاق میفتد که نظام ارزشی تعاونی ها متزلزل شود و درواقع ارزش هایی جایگزین ارزش های موجود می شوند. درنهایت هم ریختی اجباری است که دولت در آن با وضع قوانین تعاونی ها را مجبور می کند تا تغییر شکل دهند.
• دلایل فرهنگی: تغییر ارزش های فرهنگی و هنجارهایی که با تغییر سیاست ها در دولت ایجاد می شود یکی دیگری از دلایلی است که بر روی هم ریختی نهادی تأثیر می گذارد. برای مثال جامعه ساخت وساز ابی (Abbey National Building Society) که نوعی تعاونی اعتباری محسوب می شود، در وضعیت خرابی های پس از جنگ جهانی دوم انگلستان شکل گرفت. این شرکت ها تعاونی زدایی خود را زمانی که نظریه های جدید اقتصادی نئولیبرالیسم بر سیاست ورزی جزیره بریتانیا درحال توسعه بود آغاز کردند؛ اما این روند بازهم پس از کنار رفتن این سیاست گذاری ها ادامه پیدا کرد.
• خلع ید اموال توسط مدیران: ورود نسل جدید مدیران تحصیل کرده دانشگاهی در تعاونی ها به مانند شرکت ها سرمایه محور سبب شده تا نزاع میان اعضای قبلی و مدیران جدید شکل گیرد. این اختلافات و نارضایتی ها در بسیاری موارد سبب غصب اموال و خلع ید تعاونی ها از دارایی هایشان توسط این مدیران جدید می شود. این امر بر تغییر شکل تعاونی ها تأثیر به سزایی داشته و نحوه مالکیت بسیاری از این تعاونی ها را تغییر داد.
• دلایل سیاسی: بزرگ ترین موج تعاونی زدایی در کشورهای بلوک شرق (کشورهایی نظیر بلغارستان، رمانی، مجارستان، لهستان و…) و سوسیالیستی (سیستم اقتصادی برمبنای برابری تمام قشرها) اتفاق افتاد که عمدتا تعاونی واقعی نبودند. با فروپاشی شوروی بسیاری از این کشورها به دنبال شبیه سازی از الگوهای اقتصاد غربی بودند که بیشتر از همه بخش کشاورزی خود را هدف قرار دادند؛ اما به دلیل خو گرفتن مردم با مدل های سوسیالیستی در کوزوو، لهستان و رومانی این تلاش ها مؤثر واقع نشد.
• نبود چشم انداز رشد: نداشتن چشم انداز رشد و نبود انگیزه کافی برای اعضای تعاونی در جهت رشد شرکت ازجمله دلایل دیگر تعاونی ها برای تغییر شکلشان محسوب می شود؛ لذا این امر سبب می شود تا اعضا، ارزش های تعاونی را فاقد کار ویژه ببینند و نگاهشان نسبت به اصالت این ارزش ها تغییر کند. درنتیجه ارزش زدایی و کارایی پایین تعاونی ها به تعاونی زدایی و ایجاد تعاونی های نسل جدید سرعت بیشتری می بخشد.

تعاونی زدایی در ایران

در ایران اشکال مختلفی از تعاونی زدایی بدون آن که تعریف معینی برای آن وجود داشته باشد شکل گرفته است. از مهم ترین انواع تعاونی زدایی در ایران می توان به آیین نامه تأسیس شرکت های تعاونی سهام عام اشاره کرد. هدف قانون گذار از تأسیس تعاونی های سهامی عام، استفاده از بهره بازارهای ثانویه مالی برای رشد تعاونی ها و افزایش سهم تعاونی ها از کل اقتصاد کشور است. شرکت تعاونی سهامی عام نوعی شرکت است که صرفاً از مزایا و مشوق های قانونی نسبتاً زیاد شرکت های تعاونی بهره می برد و با تعاونی های متعارف تفاوت های زیادی دارند. برخی پژوهشگران حوزه تعاون، این اشکال متفاوت تعاونی ها را شبه تعاونی نامیده اند.

حدود نیمی از کشورهای عضو اتحادیه مسیر تعاونی زدایی را قانونی کرده اند و انواع مختلف آن را تعریف نموده اند. علت رسمی کردن تعاونی زدایی آن است که فرایند تغییر شکل تعاونی مانند یک جریان و خواست عمومی رسمی دارای اعتبار شود. تغییر شکل قانونی تعاونی ها جریان هم ریخت گرایی تقلیدی، هنجاری و اجباری را تسهیل می کند. در حال حاضر جهان در عرصه تعاون با پدیده جدیدی به نام ترکیبی شدن یا دورگه شدن تعاونی ها روبه روست و دولت ها در تلاش اند تا نسبت به این پدیده واکنش دهند. این واکنش می تواند در شکل ممنوعیت و یا موافقت با تبدیل تعاونی ها به شکل جدید باشد.

پیشنهاداتی در جهت مواجه با پدیده ترکیب تعاونی ها

تعاون زدایی، تبدیل و تغییر شکل تعاونی ها به انواع جدید خود فرایندی است که از دهه ۱۹۷۰ آغازشده است و از دهه ۱۹۸۰ میلادی به طورجدی تر دنبال می شوند. در کشورهای مختلف جهان نیز موجی از مواجهه و قانون گذاری برای به رسمیت شناختن و یا ممانعت از شکل گیری این نوع از تعاونی ها وجود دارد. بااین حال در قانون کشور ایران، تنها تعاونی های سهامی عام وجود دارد که اتفاقا نسبت مشخصی با اصول تعاونی ندارد و بیشتر باهدف افزایش سهم تعاونی ها از اقتصاد کشور طراحی شده است. ازاین رو دولت و یا قوه مقننه در مواجه با این پدیده دو راه حل دارد. در ابتدا تعاونی، تبدیل و تغییر تعاونی ها به اشکال جدید را به صورت بخشی از قانون تعاون کشور و یا به صورت یک قانون مجزا، به رسمیت شناخته شود. ازاین رو می توان مانند کشورهای دیگر این قانون را «قانون تبدیل تعاونی ها» نامید. این قانون مرز تعاونی های متعارف با تعاونی های جدید و تعاونی های قابل عرضه در بازارهای ثانویه و چارچوب تعاونی های جدید را مشخص می کند. راه حل دیگری که پیشنهاد می شود این است که تبدیل و تغییر تعاونی ها به اشکال جدید به صورت بخشی از قانون تعاون کشور و یا به صورت یک قانون مجزا، ممنوع شود. این امر سبب می شود تا انحراف از اصول تعاونی ها کمتر رخ دهد و حذف پدیده شبه تعاونی ها و تعاونی های کاذب امکان پذیر شود. ازاین رو پیشنهاد می شود وقوع پدیده ترکیبی شدن تعاونی ها جدی تلقی شود. دولت یا مجلس شورای اسلامی می توانند پس از بررسی ابعاد مختلف راه های پیشنهادی یکی از راه حل های ذکرشده را انتخاب نمایند.

جمع بندی

تعاونی ها سازمان های مستقلی هستند که توانسته اند امروز در هر عرصه ای از اجتماع ورود کنند. با پیشرفت و تغییرات عرصه جهانی تعاونی ها نیز در جهت عملکرد بهتر خود دستخوش تغییراتی می شوند. ازاین رو تعاونی ها با اعمال قوانین جدید باعث ایجاد تعاونی زدایی، ایجاد تعاونی هایی نوین و یا ترکیب تعاونی ها می شوند. از دلایل این امر می توان به هم ریختی سازمانی، ارزش فرهنگی، دلایل سیاسی و نبود چشم انداز رشد این شرکت ها اشاره کرد. تعاونی  زدایی عبارت است از فرایند تغییر یک سازمان همیاری (خدمات متقابل) یا تعاونی ها به یک شرکت عمومی از طریق تبدیل منافع اعضا به سهام داری که می تواند در بازار سهم مبادله شود. در ایران نیز تأسیس شرکت های تعاونی سهام عام مصداق تعاونی زدایی است. ازاین رو پیشنهاد می شود بحث تعاونی زدایی توسط دولت جدی تلقی شود. همچنین از به رسمیت شناختن تعاونی زدایی و وضع قوانین آن را حمایت کرده و یا با ممنوع دانستن پدیده تعاونی زدایی باعث ازبین رفتن تعاونی های کاذب و شبه تعاونی ها شود.

این مطالعه در اندیشکده تعاون و توسعه توسط حنیف عموزاده در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.