تعارض منافع یا ناسازگاری علاقه ها؛ مناقشه ای مفهومی

ناسازگاری علاقه ها ترجمه ای است که رضا اردکانیان، وزیر نیرو، برای اصطلاح تعارض منافع به کار برد. فارغ از مناقشه های ترجمه ای که در این متن به آن پرداخته شده است، باید اذعان داشت که موقعیت های تعارض منافع در وزارت نیرو بسیار وجود دارد و هر مدیر و مسئولی با اندکی لغزش به سمت منافع شخصی اش می‌تواند در دام فساد افتد یا بر ناکارآمدی های اداری دامن بزند.

ابتکار عمل وزارت نیرو برای برگزاری نشست «تعارض منافع در صنعت آب و برق» در شهریورماه نشان داد که دغدغه تعارض منافع در میان وزارتخانه ها در حال گسترش است و می‌توان امیدوار بود که وزارت نیرو، بعد از وزارت راه و شهرسازی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، سازمان بهزیستی و وزارت آموزش و پرورش، پیشگام مدیریت تعارض منافع در میان وزارتخانه های دولت دوازدهم خواهد بود.

در هر صورت باید صحبت های وزیر نیرو را از چند جهت اولا برای طرح مسئله تعارض منافع در میان مدیران و ذی نفعان، دوما ابراز آمادگی برای تولید مبانی مفهومی و مصادیق تعارض منافع و در آخر آمادگی برای تدوین بخشنامه و دستورالعمل به فال نیک گرفت. زیرا نهایتا مسیری که در آن قدم گذاشته شده است، برای منافع وزارت نیرو و مردم راهگشا خواهد بود.

با وجود آنکه ورود وزیر نیرو به موضوع تعارض منافع منشا خیر بسیاری خواهد بود، اما یک نکته قابل توجه وجود دارد. رضا اردکانیان با اشاره به اینکه «ناسازگاری علاقه ها» ترجمه مناسب تری برای اصلاح Conflict of Interest است، تاکید می‌کند که برگردان «تعارض منافع» گویای این واژه انگلیسی نیست. پیش از آنکه به بررسی این برگردانِ پیشنهادی بپردازیم، لازم است توجه شود که اغتشاش در کلمات و دال های متصوف یک مدلول نتیجه سازنده ای در پی نخواهد داشت. افزایش اصطلاحات موازی برای اشاره به یک مفهوم امکان برجسته سازی آن در افکار عمومی را کاهش داده و مسیر را برای قلب معنا نیز باز می‌کند. با چنین مقدمه ای و با توجه به اینکه اصطلاح «تعارض منافع» در ادبیات سیاسی و اداری ایران جا افتاده است، به نظر می‌آید بکارگیری همین اصطلاح با تمام نارسایی های ممکن بهترین راهبرد باشد.

با این حال باید اشاره کرد که اگرچه برگردان ناسازگاری برای واژه Conflict درست و شاید حتی در متن مورد استفاده مناسب تر باشد، اما یقینا برگردان علاقه برای Interest مناسب نیست. در فرهنگ دهخدا معنای علاقه با واژگانی همچون به دل دوست داشتن، آویزش دل، دوستی، دوستی لازم قلبی، بستگی و ارتباط و مشابه آن نشان داده شده است. در فرهنگ عامه نیز علاقه به علقه و دلبستگی داشتن به چیزی اطلاق می‌شود. این در حالی است که Interest در ادبیات مربوط به تعارض منافع، دقیقا بر «منفعت» به معنای سود، بهره، فایده و مشابه آن اشاره دارد. اگرچه در معنای گسترده خود از منافع مادی فراتر رفته و منافع غیرمادی و نمادین (نظیر منزلت و اقتدار سازمانی) را نیز شامل می‌شود.

از طرف دیگر اگرچه ناسازگاری معنای دقیقی از کاربرد conflict در متن مربوط به تعارض منافع ارائه می‌دهد؛ اما به این معنی نیست که تعارض چنین معنایی را نمی‌رساند. آن چنان‌که در فلسفه و کلام «هرگاه یکی از دو دلیل حکمی را اثبات کند و دیگری نفی آن را به طوری‌که جمع بین مدلول آن دو دلیل ممکن نباشد، گویند بین آن دو دلیل تعارض است و آن دو را نسبت به یکدیگر متعارض گویند». تنها کافی است جای حکم واژه منافع گنجانده شود، تا مشخص شود که تعارض نیز معنای دقیقی از Conflict ارائه خواهد داد.

در نهایت باید دوباره تاکید کرد که ابتکار عمل وزارت نیرو و پرداختن صریح و دقیق شخص وزیر نیرو به موضوع تعارض منافع یا زعم خودشان ناسازگاری علاقه ها را باید اقدامی مثبت ارزیابی کرد. علاوه بر این باید اذعان کرد که اشاره وزیر نیرو به سه سطح پرداختن به ابعاد نظری و مفهومی تعارض منافع، شناسایی موقعیت های تعارض منافع و مدیریت آن، حاکی از تسلط ایشان به ابعاد تعارض منافع است. در نهایت باید امیدوار بود که این وزارتخانه چهارمین وزارتخانه دولت دوازدهم باشد که به طور عملی موضوع مدیریت تعارض منافع را در دستور کار خود قرار می‌دهد.

پی‌نوشت: این متن، بخشی از یادداشت «تعارض منافع یا ناسازگاری علاقه ها؟!» است که به قلم راضیه شیخ رضایی و سعید هراسانی از مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه تحریر شده است.