طرح جامع مدیریت تولید و بازار برنج

برنج چهارمین محصول عمده تولیدی در جهان است و در ایران به عنوان یکی از اساسی ترین نیازهای روزانه محسوب می شود و کالایی ضروری در سبد مصرفی خانواده ها است؛ به طوری که تولید داخل پاسخگوی نیاز داخلی نیست و نیاز داخلی کشور برای برنج از دو طریق تولید داخلی و واردات تامین می شود. مدیریت تولید و واردات نیازمند توجه به زنجیره ارزش و منافع تمامی بازیگران آن است. در حال حاضر بازیگران زیادی در زنجیره عرضه برنج فعالیت می کنند که سامان دهی بخشی آنان در مفهوم زنجیره عرضه به طوری که سودآوری و امنیت غذایی را به همراه داشته باشد، ضروری است.

کلیدواژه: برنج، بازار، تولید، واردات.

ضرورت و اهداف پژوهش

برنج یکی از غلاتی است که غذای غالب دو سوم جمعیت جهان را تشکیل می دهد و چهارمین محصول عمده تولیدی در جهان است که ۸درصد تولید کشاورزی جهان را شامل می شود. در ایران برنج به عنوان یکی از اساسی ترین نیازهای روزانه و به عنوان کالایی ضروری، در سبد مصرفی خانوارهای ایرانی است؛ به طوری که تولید داخل جوابگوی نیاز داخلی نیست و بخشی از تقاضای داخل از طریق واردات تامین می شود. ذکر این نکته لازم است که اگر واردات برنج بدون هماهنگی با بخش تولید صورت گیرد، اثرات زیان باری برای تولیدکنندگان این محصول خواهد داشت. بنابراین مدیریت تولید و واردات برنج نیازمند توجه به زنجیره ارزش و در نظر گرفتن منافع تمامی اجزاء و بازیگران آن از جمله تولیدکنندگان، واردکنندگان، توزیع کنندگان و مصرف کنندگان نهایی است. در این پژوهش اقداماتی به منظور بهبود وضعیت زنجیره ارزش برنج ارائه شده است.

بازار جهانی برنج

مؤلفه های بازار جهانی همانند میزان تولید، قیمت و ساختار بازار محصول برنج بر متغیرهای داخلی زنجیره ارزش برنج تاثیرگذار بوده و رفتار بازیگران زنجیره برنج را تحت تاثیر قرار می دهد. طبق اطلاعات سازمان خواروبار جهانی (فائو)، تولید شلتوک جهان از ۷۰۱ میلیون تن در سال ۲۰۱۰ به ۷۴۱ میلیون تن در سال ۲۰۱۶ رسیده است. اطلاعات آماری نشان می دهد که افزایش تولید شلتوک در جهان بیشتر به دلیل تغییر در عملکرد بوده تا افزایش سطح زیر کشت.

کشورهای برتر تولیدکننده برنج به ترتیب چین با ۲۱۱ میلیون تن، هندوستان با ۱۵۹ میلیون تن، اندونزی با ۷۷ میلیون تن، بنگلادش با ۵۳ میلیون تن، ویتنام با ۴۳ میلیون تن، میانمار با ۲۶ میلیون تن و تایلند با ۲۵ میلیون تن می باشند که این کشورها حدودا ۸۰.۲ درصد تولید جهانی شلتوک را از آن خود کرده اند که نشان از تمرکز و قدرت انحصاری تولید برنج جهان در بین این کشورها است. در این میان ایران با ۲.۴ میلیون تن تولید در میان ۱۱۸ کشور تولیدکننده شلتوک جهان، رتبه ۲۶ را دارد. واردات جهانی برنج از ۹۳۱ میلیون تن در سال ۲۰۱۰ به ۳۸.۲ میلیون تن در سال ۲۰۱۶ رسیده است.

زنجیره عرضه برنج در ایران

با اینکه دغدغه خودکفایی برنج در ایران به سال های گذشته برمی گردد، اما به دلایل مختلف به اندازه گندم جدی گرفته نشده است. در چرخه تولید، بازار، تجارت و مصرف زنجیره عرضه برنج بازیگران متفاوتی وجود دارند که نتیجه رفتار و عملکرد آنان در بازار، تولید، فروش، مصرف، تجارت، تامین نهاده ها و سایر کسب وکارهای مرتبط به آن دیده می شود. برخی از مهم ترین بازیگران در زنجیره عرضه برنج عبارتند از: تولیدکنندگان شلتوک، شالیکوبان، عمده فروشان، بازرگانان خارجی، واردکنندگان غیر رسمی و … .

در حال حاضر بازیگران زیادی در زنجیره عرضه برنج فعالیت می کنند که سامان دهی و انسجام بخشی آنان در مفهوم زنجیره عرضه به طوری که بهره وری، سودآوری و امنیت غذایی را به همراه داشته باشد ضروری است. همچنین شکل گیری زنجیره عرضه برنج که امکان پیگیری همه اقدامات و فعالیت های بازیگران آن به همراه آمار و ارقام هر حلقه برای ارزیابی، نظارت، کنترل، برنامه ریزی و سیاست گذاری وجود داشته باشد، ضروری است. در حال حاضر ارتباطات، همکاری و برنامه ریزی برای فعالیت های زنجیره عرضه برنج در میان بازیگران آن وجود ندارد؛ هر حلقه و بازیگر بدون توجه به بازیگران دیگر درصدد است تا فعالیت خود را شکل داده و سود مناسب خود را به دست آورد. در این میان بازیگران غیر حرفه ای و غیر رسمی فرآیند فعالیت های بازیگران دیگر زنجیره عرضه را به شدت تحت تاثیر قرار می دهند که سامان دهی یا حذف این حلقه ها از ضروریات بهبود زنجیره عرضه فعلی برنج است.

اقدامات پیشنهادی برای بهبود وضعیت زنجیره ارزش برنج

در این پژوهش اقدامات پیشنهادی در بخش های مختلف اعم از تولید، شالیکوبی و صنایع فرآوری و جانبی، بازار، بازار جهانی، دولت و سیاست های دولت، بخش غیر دولتی و بخش غیر رسمی به منظور بهبود وضعیت زنجیره ارزش برنج ارائه شده که در ادامه برخی از آن ها ذکر شده است.

• اقدامات پیشنهادی در بخش تولید عبارتند از: «پهنه بندی اراضی شالیزار برای مدیریت منابع آب»، «جلوگیری از خرد شدن اراضی و تغییر کاربری آن و نظارت کامل بر تغییر کاربری»، «تدوین سازوکارهای تشویقی به منظور جلوگیری از فروش زمین و حفظ کاربری آن»، «توسعه مکانیزاسیون و فناوری های مناسب در مراحل کاشت، داشت و برداشت»، «کنترل و نظارت بر قیمت و کیفیت عوامل و نهاده های تولیدی به منظور کاهش هزینه های تولید و افزایش بهره وری»، «ایجاد پایگاه داده ها و اطلاعات بازیگران زنجیره عرضه برنج»، «لایروبی و زهکشی کانال های آبیاری»، «کنترل آفات و بیماری ها و جانورهای موذی»، «یکپارچه سازی اراضی شالیزار به منظور بزرگ کردن مقیاس تولید برای استفاده از تکنولوژی و فناوری و ماشین آلات در امر تولید» و … .
• اقدامات پیشنهادی در بخش شالیکوبی و صنایع فرآوری و جانبی عبارتند از: «افزایش تعداد روزهای کاری صنایع شالیکوبی در طول سال با واردات شلتوک به جای برنج»، «تامین مالی مناسب برای بکارگیری فناوری و تکنولوژی های مدرن در صنایع مرتبط»، «امکان سنجی اقتصادی توسعه صنایع فرآوری مرتبط با برنج در کشور»، «تجمیع کارخانجات شالیکوبی و صنعتی کردن آن ها که منجر به افزایش راندمان برنج می شود.» و …
• اقدامات پیشنهادی در بخش بازار عبارتند از: «ارائه آمار و اطلاعات واقعی به دور از تعصب»، «انتخاب روش مناسب برای برآورد مصرف برنج و تعیین متولی برای آن»، «فراهم سازی و احداث انبارهای مناسب برای ذخیره سازی برنج در مناطق کشت برنج و مبادی ورودی»، «اطلاع رسانی و تبلیغات در خصوص تغییر الگوی مصرف خانوار از برنج»، «برندسازی و استانداردسازی محصول برنج در کشور برای تولیدکننده و فروشنده»، «جلوگیری از ورود فروشندگان غیرحرفه ای در بازار» و …

جمع بندی

برنج غذای غالب دو سوم جمعیت جهان می باشد و در ایران یکی از اصلی ترین نیازهای روزانه محسوب می شود. برای پاسخ به نیاز داخلی، علاوه بر تولید داخلی، واردات نیز صورت می گیرد. در چرخه تولید، بازار، تجارت و مصرف زنجیره عرضه برنج بازیگران متفاوتی اعم از تولیدکنندگان شلتوک، عمده فروشان، واردکنندگان غیر رسمی و … وجود دارند که نتیجه رفتار و عملکرد آنان در بازار، تولید، فروش، مصرف، تجارت، تأمین نهاده ها و سایر کسب وکارهای مرتبط به آن دیده می شود. برخی از اقدامات پیشنهادی به منظور بهبود وضعیت زنجیره ارزش برنج عبارتند از: ایجاد پایگاه داده ها و اطلاعات بازیگران زنجیره عرضه برنج، جلوگیری از خرد شدن اراضی و تغییر کاربری آن، تجمیع کارخانجات شالیکوبی و صنعتی کردن آن ها، اطلاع رسانی و تبلیغات در خصوص تغییر الگوی مصرف خانوار از برنج، ارائه آمار و اطلاعات واقعی، جلوگیری از ورود فروشندگان غیرحرفه ای در بازار و … .

این مطالعه در موسسه پژوهش های برنامه ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی با همکاری کتایون شمشادی و فاطمه پاسبان در سال ۱۳۹۸ انجام شده  است.